Ασπρόμαυρες είναι οι εικόνες των στρατοπέδων συγκέντρωσης: σκελετωμένα σώματα, σημαδεμένοι καρποί, συρματοπλέγματα και φουγάρα να καπνίζουν… Μία ιδιαίτερη έκθεση ζωγραφικής αποδεικνύει όμως ότι η τέχνη μπορεί να γεννηθεί και μέσα στη φρίκη…
Του Δημήτρη Καλαντζή
Στην πρωτεύουσα των Ναζί, εκεί που σχεδιάστηκαν και οργανώθηκαν τα μεγαλύτερα εγκλήματα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, το Βερολίνο, έγινε μία έκθεση – γροθιά στην τοπική μνήμη. Ήταν τα έργα τέχνης των Εβραίων κρατουμένων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και καταναγκαστικών έργων. Προσοχή: Δεν είναι δημιουργήματα από ανθρώπους που επέζησαν από το Ολοκαύτωμα, αλλά έργα που έγιναν μέσα στα στρατόπεδα και διασώθηκαν από τύχη, ακόμα και όταν οι δημιουργοί τους δεν τα κατάφεραν… Πρόκειται για ζωγραφική σε χαρτί, από τη συλλογή Yad Vashem, που εκτέθηκαν στο Βερολίνο, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για τα 50 χρόνια από την αποκατάσταση διπλωματικών σχέσεων μεταξύ Γερμανίας και Ισραήλ. Με τον γενικό τίτλο «Αλλά η ψυχή μου είναι ελεύθερη» τα έργα περιλαμβάνουν από τις απεικονίσεις των καθημερινών θηριωδιών στα στρατόπεδα συγκέντρωσης μέχρι και την ζωγραφική ειδυλλιακών εικόνων, κόντρα στην τραγική πραγματικότητα, που αντιμετώπιζαν οι κρατούμενοι. Κάθε ένα έργο είναι μία ιδιαίτερη κατάθεση πρόσληψης του τρόμου.
Ο Moritz Müller σπούδασε ζωγραφική στην Πράγα και είχε οίκο δημοπρασιών στην Τσεχοσλοβακία, πριν κλειστεί στο γκέτο Theresienstadt από τους Ναζί. Ζωγράφισε πάνω από 500 έργα κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού του. Το έργο «Στέγες τον χειμώνα» είναι από τα πιο σπουδαία της συλλογής, καθώς ο καλλιτέχνης επιλέγει να μην απεικονίσει τον δυσάρεστο υπερπληθυσμό του γκέτο αλλά ένα όμορφο χειμωνιάτικο τοπίο που βλέπει από μία σοφίτα. Ο Mueller δολοφονήθηκε στο Άουσβιτς το 1944.
Felix Nussbaum συνελήφθη στο Βέλγιο το 1940 αλλά κατάφερε να δραπετεύσει και να κρυφτεί στις Βρυξέλλες με τη σύζυγό του. Η ζωγραφική του δείχνει την απομόνωση της περιπλάνησης ενός Γερμανού Εβραίου: «Πού μπορώ να πάω σε αυτόν τον κόσμο, για να ζήσω, να εργαστώ, να υπάρχω;» O Nussbaum είχε στείλει το έργο με τον πατέρα του στο Άμστερνταμ για να το πουλήσει σε δημοπρασία. Ο ίδιος δολοφονήθηκε στο Άουσβιτς μαζί με τη γυναίκα του το 1944, σε ηλικία 39 χρόνων.
ι η μοναδική ζώσα καλλτέχνιδα της έκθεσης. Γεννήθηκε στο Liviv (σήμερα ανήκει στην Ουκρανία) και ζωγράφισε αυτή την εικόνα σε ηλικία οκτώ ετών,ενώκρυβόταν από μια χριστιανική οικογένεια με τη μητέρα της. Ο πίνακας απεικονίζει την ελευθερία που νοσταλγεί. Η Toll πήγε στο Βερολίνο από το Νιου Τζέρσεϊ, όπου ζει για να παραστεί στα εγκαίνια της έκθεσης, και έλαβε ένα θερμό καλωσόρισμα από τη Γερμανίδα καγκελάριο Μέρκελ.
Ο Bedrich Fritta ήταν ένας από τους 140.000 ανθρώπους, που εκτοπίστηκαν στο γκέτο Theresienstadt μεταξύ Νοεμβρίου 1941 και Μαΐου 1945. Περίπου 120.000 από αυτούς έχασαν τη ζωή τους. Ο Fritta γεννήθηκε στη Βοημία το 1906 και δολοφονήθηκε στο Άουσβιτς το 1944. Πριν σταλεί στο Άουσβιτς, πρόλαβε να χτίσει τα έργα του στους τούβλινους τοίχους του γκέτο. Η μισή ανοιχτή πύλη είναι μια αλληγορία για το θάνατο: δεν υπάρχει ορατή εναλλακτική λύση, η μόνη διέξοδος είναι μέσα στο σκοτάδι…
Η Charlotte Salomon γεννήθηκε στο Βερολίνο, και κατά τη διάρκεια των μεγάλων διωγμών, κρύφτηκε στη νότια Γαλλία. Στο έργο φαίνεται το πρόσωπό της να βρίσκεται σε κίνηση, σαν να βρίσκεται σε εσωτερική αναταραχή. Η Salomon συνελήφθη από την Γκεστάπο με το σύζυγό της τον Σεπτέμβριο του 1943 και δολοφονήθηκε στο Άουσβιτς. Ήταν πέντε μηνών έγκυος…
Ο o Haas επέζησε του πολέμου, κάνοντας αρχιτεκτονικά έργα για τη διοίκηση του γκέτο Theresienstadt. Παράλληλα ζωγράφιζε με μελάνι έργα όπως αυτό που χρησιμοποιεί το μοτίβο των αρπακτικών πουλιών για να υποδηλώσει την δυσοίωνη παρουσία του θανάτου. Ζωγράφισε επίσης το γράμμα «V» στην κάτω αριστερή γωνία του πίνακα, ένα σύμβολο της υπόγειας αντίστασης. Έβλεπε τον θάνατο αλλά ήλπιζε για την νίκη…
Το έργο μικρών διαστάσεων είναι αποτέλεσμα της συνεργασίας των Karl Bodek και Kurt Conrad Low, δύο καλλιτεχνών που είχαν κλειστεί στο στρατόπεδο GURS στη νότια Γαλλία. Παρουσιάζει μια πεταλούδα σε συρματοπλέγματα με φόντο τα βουνά των ισπανικών συνόρων. Αντιπροσωπεύει τη θέλησή τους να επιβιώσουν και να πετάξουν στο μέλλον. Ο Kurt Low κατάφερε τελικά να δραπετεύσει στην Ελβετία αλλά ο Bordek εστάλη στο Άουσβιτς και δολοφονήθηκε. Ένας από αυτούς κατέληξε στο ρόλο της πεταλούδας, ο άλλος έσβησε στα συρματοπλέγματα…
+ Μάθετε περισσότερα για την έκθεση στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Βερολίνου εδώ:
https://www.dhm.de/en/ausstellungen/art-from-the-holocaust.html
+ Εμπεριστατωμένο αφιέρωμα του BBC από τον Thomas Rogers με σχόλια από τον επιμελητή της έκθεσης, Walter Smerling, εδω:
http://www.bbc.com/culture/story/20160203-art-from-the-holocaust-the-stories-behind-the-images
+ Βίντεο παρουσίασης των έργων από το Deutsches Historisches Museum εδώ:
