Ο Robert Owen είναι ο πρώτος βιομήχανος που πίστεψε ότι η εκπαίδευση των εργαζομένων ωφελεί στην κερδοφορία των επιχειρήσεων, ότι η βελτίωση της ποιότητας ζωής τους, ανεβάζει την παραγωγικότητα και ότι η στενή σχέση εργοδότη και εργαζομένου, δημιουργεί το ασφαλές πλαίσιο για δημιουργία. Σε μία εποχή, όπου καθεστώς ήταν η εξαθλίωση και ο εκφοβισμός της εργατικής τάξης, εκείνος έστησε εργατικές κατοικίες, κοινά μαγειρεία και κοινωνικά ιατρεία, ενώ έφτασε στο σημείο να παραδίδει μαθήματα χορού στους υφαντουργούς του… Η ιστορία του “ουτοπιστή” πρωτοπόρου, είναι συναρπαστική.
της Σταυρούλας Καραλή
Το 1771, στο Μιλάνο κάνει πρεμιέρα η όπερα «Ασκάνιος στην Άλμπα» του δεκαπένταχρονου Wolfgang Amadeus Mozart. Ο αυστριακός συνθέτης έχει ήδη δημιουργήσει μια λαμπρή καριέρα και είναι γνωστός στην πνευματική ελίτ της Ευρώπης. Την ίδια χρονιά, στο Newtown της Αγγλίας, ένα αγόρι γεννιέται. Πέρα από την οικογένειά του, δεν τον γνωρίζει κανείς. Πρόκειται για τον Robert Owen (1771-1858), το έβδομο παιδί μιας φτωχής οικογένειας της βιομηχανικής Αγγλίας. O Robert ξεχωρίζει αμέσως από τα υπόλοιπα παιδιά της πόλης του. Αγαπά το διάβασμα και συχνά δανείζεται βιβλία από τον ιερέα, τον γιατρό, τον δάσκαλο και οποιονδήποτε διαθέτει βιβλιοθήκη στην περιοχή.
Σε ηλικία δέκα ετών, απόφοιτος του τοπικού εκκλησιαστικού σχολείου, ο Owen, γιος σαμαρά / σιδηροπώλη / ενίοτε τοπικού ταχυδρόμου, με μοναδικό εφόδιο την αγάπη του για την γνώση και τα βιβλία, εγκαταλείπει την γενέτειρά του και αναζητά την δική του …ουτοπία.
Το New Lanark το 1825
Ο βιομήχανος πεθερός, ένας γάμος με ένα μη αποδοτικό εργοστάσιο για προίκα
Ο 10χρονος Robert, περιπλανιέται στο Λονδίνο, στο Μάντσεστερ και στο Στάμφορντ. Δουλεύει σκληρά στον τομέα του εμπορίου. Άλλωστε αυτή την εποχή το εμπόριο και η βιομηχανία υφάσματος βρίσκονται σε άνθηση. Σε ηλικία 16 ετών και με 100 δανεικές λίρες ξεκινάει μαζί με έναν ακόμα συνέταιρο την δική τους επιχείρηση. Πρόκειται για μια βιομηχανία κατασκευής κλωστικών εργαλείων στο Μάντσεστερ. Το εγχείρημα δεν πήγε κι άσχημα. Παρά την σύντομη διάρκειά του, άφησε στον νεαρό Owen, τρείς μηχανές παραγωγής νήματος και 300 λίρες κέρδος. Ακόμα όμως περισσότερο, δίδαξε τον νεαρό Owen τρία πράγματα: την τέχνη της αποκόμισης κέρδους, μια αίσθηση της ευτελούς φύσης του εμπορίου και την ικανότητα να ξεχωρίζει το καλό ύφασμα…
Στα είκοσι του χρόνια, ο Robert Owen καταφέρνει με επιτυχία να διευθύνει 500 εργάτες στο εργοστάσιο του Μ. Ντρινκγουώτερ. Η ισχυρή προσωπικότητα και η κουλτούρα του νεαρού διευθυντή, τον κάνουν αγαπητό στην επιχειρηματική και βιομηχανική ελίτ της εποχής, ενώ, λόγω της καλής του εμφάνισης, γρήγορα τον ερωτεύεται η όμορφη Caroline, κόρη του βιομηχάνου David Dale.
Τα 28α γενέθλια του, ο Robert Owen τα γιορτάζει παντρεμένος και βιομήχανος, αφού κατάφερε μαζί με άλλους συνεταίρους, να αποκτήσει το εργοστάσιο του πεθερού του στο New Lanark,στη νότια πλευρά της Γλασκώβης.
Ωστόσο, το εργοστάσιο των 2.000 εργατών, εκ των οποίων οι 500 ήταν άπορα παιδιά των τοπικών πτωχοκομείων, είναι μη αποδοτικό. Οι εργάτες του, όπως άλλωστε οι περισσότεροι εργάτες της βιομηχανικής Αγγλίας, είναι δυστυχισμένοι, δύσπιστοι, κακοπληρωμένοι, μέθυσοι, κακοποιούν τις γυναίκες τους και τα παιδιά τους και είναι στην πλειοψηφία τους ανέντιμοι. Αυτό το εργοστάσιο λοιπόν, προσφέρει στον Owen τον ιδεώδη τόπο για πειραματισμούς σε σχέση με τη διαμόρφωση της ανθρώπινης προσωπικότητας. Αρχικά αγοράζει το μερίδιο των συνεταίρων του και στη συνέχεια ξεκινά το πείραμά του. Για τον νεαρό βιομήχανο τα “ελαττώματα” της εργατικής τάξης, θα μπορούσαν να εξαλειφθούν μέσω της σωστής εκπαίδευσης, της διακριτικής επίβλεψης και της δίκαιης ανθρώπινης διαχείρισης.
Μέσα σε 10 χρόνια το New Lanark απέκτησε φήμη σε ολόκληρη την Ευρώπη, για την αντιμετώπιση της εργατικής δύναμης αλλά και για την ποιότητα του βαμβακονήματος, που απέφερε στον Owen ιδιαίτερα υψηλά κέρδη. Παράλληλα, οι ιδέες του Owen για την εκπαίδευση των κατώτερων στρωμάτων, για τη σημασία του εργασιακού περιβάλλοντος, ως καθοριστικού παράγοντα στην διαμόρφωση του χαρακτήρα, αλλά και η εναντίωσή του σε πρακτικές βίας, δημιούργησε μια σειρά από εχθρούς. Πρώτοι απ’ όλους ήταν οι εκπρόσωποι της Εκκλησίας, στην συνέχεια η αστική βιομηχανική τάξη, οι οκονομολόγοι και οι πολιτικοί της εποχής.
Ενα φιλεργατικό κερδοφόρο εγχείρημα στο New Lanark
Το πείραμα του New Lanark δεν ήταν «σοσιαλιστικό». Για τον Owen, ήταν αδιανόητη η κατανομή των κερδών και η εξάλειψη του ανταγωνισμού, που λίγες δεκαετίες αργότερα ευαγγελίζονταν οι υποστηρικτές του σοσιαλισμού.
O Owen επικεντρώθηκε στον άνθρωπο / εργάτη και άλλαξε την μέχρι τότε κυρίαρχη αντίληψη ότι απλά είναι ένα “αναγκαίο κακό” για τη λειτουργία των βιομηχανιών. Ο Owen απέρριψε την μέχρι τότε κυρίαρχη τακτική της τιμωρίας και των απειλών θρησκευτικού τύπου για την επίτευξη της εύρυθμης λειτουργίας και υποστήριξε έμπρακτα την ιδέα του για εκπαίδευση των εργαζομένων και βελτίωση των συνθηκών που εργάζονται και διαμένουν.
Οι εργαζόμενοι δεν πείστηκαν εύκολα για τις καλές προθέσεις του. Σταδιακά όμως, ο Owen κέρδισε την εμπιστοσύνη τους με την εφαρμογή συγκεκριμένων μέτρων. Ενδεικτικά: Το 1806, όταν το αμερικάνικο εμπάργκο προκάλεσε την διακοπή της παραγωγής του βάμβακος, ο Owen συνέχισε να καταβάλλει κανονικά τους μισθούς των εργατών. Μείωσε τις ώρες εργασίας από 12 σε 10, προκαλώντας την αντίδραση των συνεργατών του και της βιομηχανικής τάξης. Επέλεξε να απασχολεί παιδιά άνω των 12, και όχι άνω των 10 ετών, ενώ σταμάτησε να εκμεταλλεύεται “μαθητευόμενους” από τα πτωχοκομεία. Αντίστοιχα ενθάρρυνε τη μόνιμη εγκατάσταση οικογενειών, κοντά στον εργασιακό τους χώρο, χτίζωντας ευρύχωρες κατοικίες.
Το μυστικό της επιτυχίας στο New Lanark (Πείραμα Owen, για την διάπλαση του χαρακτήρα) ήταν:
-
Οι καλές προθέσεις και η πατρική πειθαρχία
-
Η αξιολόγηση της εργασίας και η δημοσιοποίηση των αποτελεσμάτων της από τον «σιωπηλό ελεγκτή», (μια ξύλινη κατασκευή της οποίας οι πλευρές είχαν βαφτεί διάφορα χρώματα και γύριζε ανάλογα με την αποδοτικότητα του εργάτη).
-
Η τήρηση της τάξης στις κατοικίες των εργαζομένων, με την επιβολή της καθαριότητας και την απαγόρευση της κυκλοφορίας τις νύχτες του χειμώνα. (Διασφάλισε κατοικίες άνετες και ευρύχωρες για τις οικογένειες των εργατών).
-
Καταπολέμηση του αλκοολισμού με την επιβολή προστίμων σε όσους μεθούσαν δημοσίως.
-
Ιατρική βοήθεια και μέριμνα για τους κατοίκους με τη δημιουργία “ταμείου ασθενείας” (με υποχρεωτικές εισφορές) και σχολείου – νηπιαγωγείου για τα παιδιά των εργατών στον χώρο του εργοστασίου.
-
Κατασκευή δημόσιων χώρων εστίασης, καταστημάτων ρούχων και τροφίμων σε προσιτές τιμές (τα κέρδη μάλιστα των καταστημάτων, εξασφάλιζαν το κόστος της εκπαίδευσης των εργατών και των οικογενειών τους).
Οι εργαζόμενοι σταδιακά έγιναν υγιείς, φιλικοί και πιστοί στον εργοδότη τους. Ο εργοδότης αντίστοιχα, ελλάτωσε την επιτήρηση και έμπρακτα εξέφρασε την εμπιστοσύνη και την συμπάθειά του στο εργατικό δυναμικό.
Μετά το NEW LANARK
Με το πείραμα στο Νέο Λάναρκ, ο Owen απέδειξε ότι η ανθρώπινη φύση ήταν, αν όχι τελειοποιήσιμη, τουλάχιστον ικανή για εξαιρετικά μεγάλη βελτίωση.
Το 1817, στην περίφημη συγκέντρωση στη City of London Tavern – μία ημέρα που αργότερα χαρακτήρισε ως τη σημαντικότερη της ζωής του – έκανε μια ριζική μεταβολή στις απόψεις του. Υποστήριξε ότι όχι μόνο η θρησκεία, αλλά και το σύστημα της ατομικής ιδιοκτησίας και οτιδήποτε στοχεύει μόνο στο κέρδος εμποδίζουν την οποιαδήποτε βελτίωση. Η λύση δεν βρίσκονταν στη μεταρρύθμιση των νόμων για τους φτωχούς αλλά στην χειραφέτηση της ανθρωπότητας. Όλα αυτά ειπώθηκαν σε μια εποχή που ο πόλεμος και η εκβιομηχάνιση είχαν αυξήσει δραματικά τη φτώχεια, την ανεργία τις αρρώστιες και τη δυστυχία.
Το τέλος της ζωής του
Το 1825, αγόρασε μια ήδη υπάρχουσα κοινότητα, 80.000 στρεμμάτων, τη New Harmony, ξοδεύοντας τα 4/5 της περιουσίας που δημιούργησε στο New Lanark. Ήθελε να δημιουργήσει μία ακόμα μεγαλύτερη υγιή “κοινότητα”, αλλά οι δαπανηρές προμήθειες, η λάθος επιλογή προσώπων και η αίσθηση των υπαλλήλων ότι θα μπορούσαν να συντηρούνται από την περιουσία του Owen χωρίς να παράγουν, οδήγησαν αυτό το εγχείρημα στην αποτυχία.
Στην συνέχεια ο Owen επιχείρησε τη δημιουργία διαφόρων μικρότερων σχημάτων, χωρίς όμως την επιτυχία του New Lanark.
Στο τέλος της ζωής του στράφηκε προς τον πνευματισμό, καθώς πίστευε ότι ο αφού κόσμος δεν ήταν έτοιμος να στραφεί προς τον σοσιαλισμό, μόνο στον κόσμο των πνευμάτων μπορούσε να βρει απαντήσεις ένας ανήσυχος άνθρωπος, όπως ο ίδιος.
ΟΥΤΟΠΙΚΟΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ
Τον 19ο αιώνα, ο Marx και ο Engels, ονόμασαν «ουτοπιστές» μια σειρά σοσιαλιστών, μεταξύ των οποίων και τον Robert Owen. Θωρούσαν ότι οι ιδέες τους δεν είχαν καμία ελπίδα επιτυχίας, αφού δεν χαρακτηρίζονταν από την οικονομική, πολιτική και κοινωνική ανάλυση των τεκταινόμενων.
Ωστόσο, από τα πρώτα κείμενα του Μαρξ, διαπιστώνουμε οτι γνωρίζει τις θέσεις του Owen και δεν τις απορρίπτει στο σύνολό τους. Ενδεικτικά, ως προς την “εργάσιμη μέρα” ο Μαρξ αναφέρει στο Κεφάλαιο: «Όταν ο Robert Owen, στις αρχές τις δεύτερης δεκαετίας του αιώνα μας δεν υπεράσπισε μόνο θεωρητικά την ανάγκη του περιορισμού της εργάσιμης ημέρας, αλλά εφάρμοσε στην πράξη την δεκάωρη εργάσιμη ημέρα στο εργοστάσιο του στο New Lanark, το πείραμα αυτό έγινε αντικείμενο χλευασμού ως κομμουνιστική ουτοπία… Σήμερα η “ουτοπία” είναι νόμος για τα εργοστάσια».
Ο Owen, ο Ουτοπιστής Σοσιαλιστής του 19ου αιώνα, κληροδότησε αρκετές ιδέες στις γενιές των επόμενων στοχαστών και ιδεολόγων. Οι θέσεις του για την εκπαίδευση και την ελευθερία σκέψης, άσκησαν σημαντικές επιδράσεις στις μετέπειτα ιδεολογίες. Οι ιδέες του Τζον Ράσκιν περί δίκαιης ανταλλαγής, είναι σύμφωνες με τις αντίστοιχες του Owen. Ο Φαβιανισμός (μια μορφή Σοσιαλισμού, ως προς την κοινωνική ανασυγκρότηση) βασίστηκε στο έργο του βρετανού βιομηχάνου, ενώ ορισμένες όψεις των ιδεών του, βρίσκονται στον πυρήνα της σκέψης του Μαρξ και του Ενγκελς.
Βασικές θέσεις του Owen
-
«Μπορούμε να αλλάξουμε την ανθρώπινη φύση μεταβάλλοντας τις συνθήκες μέσα στις οποίες ζει ο άνθρωπος, και η μεταβολή θα είναι τόσο τέλεια, που ο άνθρωπος θα γίνει ένα ολωσδιόλου διαφορετικό όν».
(Ελβέτιος: ο άνθρωπος είναι κατασκεύασμα της κοινωνίας)
-
«Ο σκοπός της πολιτείας είναι να εξασφαλίσει τη μεγαλύτερη δυνατή ευτυχία για τον μεγαλύτερο αριθμό ατόμων.»
-
«Η εκπαίδευση μπορεί να καταφέρει τα πάντα – Το να εκπαιδευτεί ο άνθρωπος σημαίνει να κατασκευαστεί ένας χαρακτήρας για λογαριασμό του»
-
«Η θρησκεία είναι μια από τις κύριες αιτίες των κοινωνικών συγκρούσεων, και κατά συνέπεια, σύμφωνα με το έργο του Μια Νέα Θεώρηση της Κοινωνίας, είναι απαραίτητο ένα εθνικό, ανεξάρτητο από θρησκευτικές ομάδες σύστημα εκπαίδευσης.
Μια Νέα Θεώρηση της Κοινωνίας (ΝΘΚ)
Η Νέα Θεώρηση της Κοινωνίας (1813), του Robert Owen, αποτέλεσε για το κίνημα του Οουενισμού, ό,τι και το Κομμουνιστικό Μανιφέστο για το μαρξισμό. Η ΝΘΚ αποτελείται από τέσσερα δοκίμια, που γράφτηκαν μεταξύ 1812 και 1813.
Το μήνυμα της ΝΘΚ, μολονότι δεν ήταν καθόλου επαναστατικό, με την ανατρεπτική έννοια του όρου, ήταν ένα ριζοσπαστικό κείμενο που αμφισβητούσε καίριες επιλογές της βρετανικής αριστοκρατίας και της αστικής τάξης. Ταυτόχρονα ήταν ένα κείμενο που πρότεινε συντηρητικές θέσεις, ως προς την έμπρακτη εφαρμογή των νέων ιδεών, ώστε να μην τεθούν σε κίνδυνο τα προνόμια των κρατούντων.
Τρείς λόγοι μπορούν να εξηγήσουν την διαφαινόμενη συντηρητικότητα της ΝΘΚ:
-
Το γεγονός ότι τα δοκίμια απευθύνονταν στην άρχουσα τάξη, με αποτέλεσμα η προσέγγισή του Robert Owen, σε αυτό το στάδιο, να είναι συνετή και συνεσταλμένη. Σημαντικό ρόλο έπαιξε και η έντονη φοβία που διακατείχε την καθεστηκυία τάξη για μια πιθανή επανάληψη της Γαλλικής Επανάστασης στο βρετανικό έδαφος.
-
Όταν ο Robert Owen έγραφε τα Δοκίμια δεν είχε ακόμα ξεκαθαριστεί το ιδιοκτησιακό καθεστώς των κλωστηρίων στο New Lanark, και αναζητούσε νέους συνεταίρους.
-
Το πατριωτικό πνεύμα που διακατείχε τη χώρα, και η οικονομία που λειτουργούσε σε υψηλές ταχύτητες, δεν άφηναν πολλά περιθώρια για ανοιχτό και ανυποχώρητο ριζοσπαστισμό.
Η κοινωνική δημοκρατία του Owen
Η επιμονή του Owen για την εκπαίδευση δεν προέρχεται από καλόκαρδες και φιλανθρωπικές παρορμήσεις. Η εκπαίδευση δεν είναι αυτοσκοπός αλλά ένα εργαλείο για τη διαμόρφωση του ανθρώπινου χαρακτήρα και, μέσω αυτού, για την κοινωνική αλλαγή.
Η σπουδαιότερη συμβολή της πολιτικής σκέψης του Owen, έγκειται στην ιδέα της υπέρβασης της παραδοσιακής δημοκρατίας, όσο και στην τροποποίηση του όρου “δημοκρατία” με την προσθήκη του επιθέτου “κοινωνική”, η οποία επηρέασε σημαντικά μεταγενέστερες μορφές σοσιαλισμού και κομμουνισμού.
Κάθε γενιά βρίσκει στα έργα του Owen κάτι μοντέρνο, όπως τον φεμινισμό, την ισότητα και την οικολογία. Ο βιογράφος Φρανκ Πόντμορ έγραψε μάλιστα για τον Owen: «Δεν ήταν ούτε μεταρρυθμιστής, ούτε άνθρωπος των επιχειρήσεων, αλλά ένας… προφήτης».
Βιβλιογραφία:
Braudel F., Η Γραμματική των Πολιτισμών., μτφρ. Αλεξάκης Α, Εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ, Αθήνα 2003.
Engels F., Ουτοπικός Σοσιαλισμός και Επιστημονικός Σοσιαλισμός, μτφρ, Φωτίου Φ., Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα χ.χ.
Owen R., Μια νέα θεώρηση της κοινωνίας., μτφρ. Δρουκόπουλος Β, Μιχαλάκης Α, Χριστοδουλάκης Ν., Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2007.
