Προκλητικό για πολλούς και δυσνόητο για άλλους, το κίνημα του μοντερνισμού έφερε επανάσταση στην απεικόνιση εννοιών και συναισθημάτων. Ήρθε σε πλήρη ρήξη με την παραδοσιακή, “φωτογραφική” ζωγραφική, προτείνοντας μία διαφορετική αντίληψη για τον κόσμο αλλά και την ίδια την τέχνη. Και βέβαια, ήταν «παιδί» των ραγδαίων κοινωνικών αλλαγών, που λάμβαναν χώρα μετά τη βιομηχανική επανάσταση.
Για να διαβάσετε το άρθρο μας, δεν απαιτούνται ιδιαίτερες γνώσεις γύρω από την τέχνη παρά μόνο η διάθεση να γνωρίσετε καλύτερα ένα μεγάλο, ζωηρό, παιχνιδιάρικο και λίγο μυστηριώδες κεφάλαιο από την ιστορία της.
της Σταυρούλας Καραλή
Ο 20ος αιώνας θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ο αιώνας των αντιθέσεων. Οι γνώσεις και η επιστήμη μετατρέπουν τον άνθρωπο σε κατακτητή του κόσμου. Η ηλεκτρική ενέργεια, η ανακάλυψη του τηλεφώνου και του ασυρμάτου, η φωτογραφία και ο κινηματογράφος, το αεροπλάνο και το αυτοκίνητο δημιουργούν μια κοινωνία που βρίσκεται σε διαρκή κίνηση. Η καπιταλιστική κοινωνία αγκαλιάζει την αστική και βιομηχανική τάξη, κλείνει όμως την πόρτα της στα εξαθλιωμένα χαμηλά κοινωνικά στρώματα. Νέες φιλοσοφικές θεωρίες «ταράζουν» τα νερά του πνεύματος. Το ένστικτο υπερέχει της λογικής. Με τον Nietzche και τον Bergson, η Φιλοσοφία αναζητά νέα μονοπάτια. Ενώ με τον Freud και τον Junk, η Ψυχολογία δίνει μεγάλη βαρύτητα στο ασυνείδητο.
Όπως είναι φυσικό, οι καλλιτέχνες αντιλαμβάνονται από την πρώτη στιγμή τις κοινωνικές ανισότητες, και προσπαθούν μέσα από την Τέχνη να εκφράσουν την αντίθεση τους. Αντι-αστοί και αντι-υλιστές, οι καλλιτέχνες του Μοντέρνου Κινήματος, ασχολούνται με το πνεύμα και έρχονται σε ρήξη με την Τέχνη του κοντινού παρελθόντος. Ο Μοντερνισμός ή Νεωτερικότητα έχει ως βασικά χαρακτηριστικά: την απόρριψη των κανόνων της αστικής κοινωνίας και της ρεαλιστικής τέχνης, την πλήρη καταξίωση του καλλιτέχνη και την έμφαση στην αυτοτέλεια της τέχνης. Η Μοντέρνα Τέχνη απορρίπτει την λογική της αλληλουχίας, και ενδιαφέρεται για τη λειτουργία της συνείδησης. Η Τέχνη του 20ου αιώνα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μέσα από μια φράση, «reculer pour mieux sauter (υποχωρώ για να πηδήξω καλύτερα)».
Ο καλλιτέχνης του 20ου αιώνα δεν ζωγραφίζει αυτό που βλέπει. Δεν προσπαθεί να αναπαραστήσει μια εικόνα. Δεν υποτάσσεται σε κανόνες και νόρμες. Δεν διστάζει μάλιστα να γυρίσει πίσω στο παρελθόν, και να δανειστεί στοιχεία από την Πρωτόγονη Τέχνη. η Μοντέρνα Τέχνη μιλάει με την ψυχή και το συναίσθημα του καλλιτέχνη. Και όπως επεσήμανε ο Ζωρζ Μπράκ, ένας από τους βασικούς ιδρυτές του Κυβισμού, «Οι αισθήσεις διαστρέφουν, μόνο το πνεύμα δίνει μορφή».
Η τέχνη του μοντερνισμού πατά στην κληρονομιά ζωγράφων, όπως οι Vincent Van Gogh, Paul Cézanne, Paul Gauguin και Henri de Toulouse-Lautrec. Όλοι τους θεωρούνται πρόδρομοι του μοντερνισμού, αφού δεν είναι δυνατόν να ενταχθούν στην συμβατική ζωγραφική της εποχής τους.
Στις αρχές του 20ου αιώνα, o Henri Matisse και άλλοι καλλιτέχνες όπως οι πρώιμοι κυβιστές Georges Braque, André Derain, Raoul Dufy, Jean Metzinger και Maurice de Vlaminck ξεσηκώνουν τον κόσμο της τέχνης στο Παρίσι με τα “άγρια”, πολύχρωμα και εκφραστικά τοπία τους, που οι κριτικοί ονομάζουν «θηρία». Είναι το κίνημα του «φωβισμού» που ανατρέπει κάθε σύμβαση σχημάτων και χρωμάτων. Οι άνθρωποι μπορεί να απεικονίζονται ως παραμορφωμένα κυκλαδικά ειδώλια, ο ουρανός μπορεί να είναι πράσινος και τα δέντρα κόκκινα. Κανείς ρεαλισμός. Καμία συνέχεια με την παραδοσιακή ζωγραφική.
Ο Henri Matisse στις δύο εκδοχές του χορού του, προκαλεί τον θεατή να ανακαλύψει συναισθήματα με το έντονο ζεστό χρώμα των φιγούρων, το δροσερό μπλε-πράσινο φόντο και τη ρυθμική διαδοχή των γυμνών σωμάτων που χορεύουν. Είναι η συναισθηματική απελευθέρωση και ένας καινούργιος ηδονισμός, που δεν μπορούσε να συλλάβει μέχρι τότε η τέχνη, όσες ερωτικές σκηνές κι αν προσπάθησε να φιλοτεχνήσει στο παρελθόν.
Επηρεασμένος από τον Toulouse-Lautrec, τον Gauguin και άλλους πρωτοπόρους του 19ου αιώνα, ο Πάμπλο Πικάσο έκανε τον πρώτο κυβιστικό του πίνακα με βάση την ιδέα του Cézanne ότι η απεικόνιση της φύσης μπορεί να γίνει μόνο με τρία στοιχεία: τον κύβο, τη σφαίρα και τον κώνο. Με τις «Δεσποινίδες της Αβινιόν (1907), ο Πικάσο πρότεινε μία νέα ριζοσπαστική ζωγραφική, απεικονίζοντας ωμά και πρωτόγονα μία σκηνή από πορνείο με πέντε γυναίκες, βίαια ζωγραφισμένες με γεωμετρικά σχήματα, που θυμίζουν μάσκες αφρικανικών φυλών.
Ο αναλυτικός κυβισμός αναπτύχθηκε παράλληλα από τον Πάμπλο Πικάσο και τον Ζορζ Μπρακ, (με το εμβληματικό έργο «Βιολί και Κηροπήγιο», περίπου το 1910 για να ακολουθήσουν οι Fernand Léger, Juan Gris, Albert Gleizes και Marcel Duchamp στη δεκαετίας του 1920, που εισάγουν στις συνθέσεις τους διαφορετικά υλικά και στοιχεία κολάζ.
Μεταξύ των κινήσεων που άνθισαν κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα ήταν ο Φωβισμός, ο Εξπρεσιονισμός, και ο φουτουρισμός.
Ο Giorgio de Chirico μετακόμισε στο Παρίσι τον Ιούλιο του 1911, όπου εξέθεσε στο Salon d’Automne, τρία από τα «ονειρικά» έργα του: Αίνιγμα του Μαντείου, Αίνιγμα ενός απογεύματος και Αυτοπροσωπογραφία. Τα συναρπαστικά και μυστηριώδη έργα του, θεωρούνται καθοριστικής σημασίας για την εμφάνιση του Σουρεαλισμού. Το Τραγούδι της Αγάπης (1914) είναι ένα από τα πιο διάσημα έργα του de Chirico, και θεωρείται πρόδρομος για το κίνημα του Andre Breton το 1924.
O Παγκόσμιος Πόλεμος έφερε ένα τέλος σε αυτή τη φάση του μοντερνισμού, αλλά αποτέλεσε την αρχή μιας σειράς κινήσεων που στρέφονταν εναντίον της τέχνης συνολικά, όπως το Dada και τα έργα του Marcel Duchamp. Καλλιτεχνικές ομάδες, όπως «de Stijl» και «Bauhaus» αναπτύσσουν νέες ιδέες για τη συσχέτιση των τεχνών, της αρχιτεκτονικής και του σχεδιασμού.
Τίποτα δεν έμεινε ίδιο μετά το πέρασμα του μοντερνισμού που, χρησιμοποιώντας ακόμα και τη μέθοδο της αυτοκαταστροφικής υπερβολής, κατάφερε να ταρακουνήσει συθέμελα την τέχνη, επανακαθορίζοντας τους κώδικες και τα όρια της.
BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Εμμανουήλ Μ., Πετρίδου Β., Τουρνικιώτης Π., Η Ιστορία των τεχνών στην Ευρώπη. Εικαστικές Τέχνες στην Ευρώπη από τον 18ο ως τον 20ο αιώνα, Τόμος Β΄, Πάτρα, Εκδόσεις Ε.Α.Π, 2002.
Γ. Δ. Παγανός, Μοντερνισμός και πρωτοπορίες, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 2003.
Παυλόπουλος Δ., Πετρίδου Β., Ρηγόπουλος Γ., Σαμπανίκου Ε., Ιστορία των Τεχνών. Έργα και Δημιουργοί. ΟΕΔΒ, Αθήνα 2005.
Στεφανίδης Μ., Μια Ιστορία της Ζωγραφικής, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα.
Μάμμαλης Ν., Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, Τόμος Γ΄, Πάτρα 2001, Εκδόσεις Ε.Α.Π.
Argan Julio Carlo., Η Μοντέρνα Τέχνη, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2006.
Art Book., Picasso., Εκδόσεις Electa.
Βαλλαντέν Α., Παμπλο Πικάσο, μτφρ. Σ. Πρωτοπαπάς, Αθήνα, Εκδόσεις Γκοβόστης, 1993.
Γιάφφε Χανς., Ρότερς Εμπερχαρτ., Η ζωγραφική στον 20ο αιώνα, μτφρ. Α. Χαραλαμπίδης, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1984.
Cottington David., Μοντέρνα Τέχνη, μτφρ. Καραγκούνη Β, Εκδόσεις Oxford University Press (Ελληνικά Γράμματα), Αθήνα 2005.
Faulkner P., Μοντερνισμός, μτφρ. Ι. Ράλλης, Κ. Χατζηδήμου, Αθήνα, Εκδόσεις Ερμής, 1982.
Furst L., Νατουραλισμός, μτφρ. Λ. Μεγάλου, Αθήνα, Εκδόσεις Ερμής, 1972.
Gombrich E.H., Το Χρονικό Της Τέχνης, μτφρ. Κασδαγλή Λ., Αθήνα, Εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ, 2005.
Honour H., Fleming J., Ιστορία της Τέχνης, μτφρ. Παππάς Α., Αθήνα, Εκδόσεις Υποδομή, 1998.
Litle Stephen., Οι «…ισμοί» στην Τέχνη, Εκδόσεις Σαββάλας, χ.χ.
Ρήντ Χ., Ιστορία της Μοντέρνας Ζωγραφικής, μτφρ. Α. Παππάς, Γ. Μανιάτης, Αθήνα, Εκδόσεις Υποδομή, 1978.
Tazartes M., Μεγάλοι Ζωγράφοι.Ματίς, Αθήνα, Εκδόσεις Καθημερινή, 2006.
Warncke C. P., Πικάσσο, μτφρ. Ι. Ρόζου, Αθήνα, Εκδόσεις Γνώση, 2006.
Χίλτον Τ., Πικάσο, μτφρ. Α. Ρικάκης, Αθήνα, Εκδόσεις Υποδομή, 1982.
