Ο ομότιμος καθηγητής του πανεπιστημίου του Leeds στην Αγγλία και ίσως κορυφαίος κοινωνιολόγος της εποχής μας Zygmount Bauman, έχει καταφέρει κάτι σπάνιο για την Ελληνική πραγματικότητα: να απολαμβάνει αναγνώρισης και θαυμασμού, τόσο από την Αριστερά, όσο και από την Εκκλησία. Αμέτρητες ώρες έχουν αφιερώσει ραδιοφωνικοί σταθμοί των Μητροπόλεων στην ανάγνωση και διάδοση κειμένων του, και αναρίθμητα άρθρα έχουν γράψει εφημερίδες και περιοδικά του αριστερού χώρου για τον μεγάλο στοχαστή της «Εποχής της Ρευστότητας». Τι τον κάνει δημοφιλή σε ένα τόσο διευρυμένο ακροατήριο; Η απλή και κατανοητή γλώσσα του, η σύγχρονη αναλυτική σκέψη, ο λόγος, χωρίς παρατεταμένο δάχτυλο, και ίσως αυτός ο διάχυτος πεσιμισμός του, που είναι πάντα γοητευτικός σε ακροατήρια που αναζητούν ιδέες και όχι λύσεις σε πρακτικά προβλήματα. Στην πραγματικότητα, νομίζω ότι κανείς δεν μπορεί να διαφωνήσει μαζί του, όπου κι αν είναι ιδεολογικά τοποθετημένος…
του Δημήτρη Καλαντζή
Ο Zygmount Bauman γεννήθηκε στην Πολωνία το 1925 από πολωνοεβραίους γονείς και πολέμησε ενάντια στη ναζιστική κατοχή. Στην αντισημιτική εκκαθάριση, αναγκάστηκε να φύγει για την Σοβιετική Ένωση και μετά για την Αγγλία, όπου το 1972 πήρε την έδρα της Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Leeds. Η σκέψη του έχει δεχτεί επιρροές από τον Καρλ Μαρξ, τον Μαξ Βέμπερ, αλλά και τον Τεοντόρ Αντόρνο, τον Κορνήλιο Καστοριάδη και τον Εμανουέλ Λεβινάς. Έχει παρασημοφορηθεί από πάρα πολλές χώρες για το συγγραφικό του έργο και οι – σπάνιες πια – διαλέξεις του, συγκεντρώνουν το παγκόσμιο ενδιαφέρον. Τι τον κάνει μοναδικό; Ότι κατάφερε να αναδείξει τους κώδικες της καταναλωτικής κοινωνίας μετά την κατάρρευση του δίπολου Ανατολής και Δύσης, να επικεντρωθεί στις ανθρώπινες σχέσεις μετά την επικράτηση της παγκοσμιοποίησης, και να ασκήσει μία κριτική στα social networks, που δεν μπορεί να αφήσει κανέναν ασυγκίνητο. Τα αποσπάσματα από συνεντεύξεις και βιβλία του που παραθέτουμε, είναι ενδεικτικά του έργου του και, πιστεύουμε ότι αξίζει τον κόπο, όσοι δεν είστε εξοικειωμένοι με τη σκέψη του, να τα διαβάσετε. Αν μη τι άλλο, είναι σίγουρα τροφή για το μυαλό.
Παγκόσμια Οικονομία: Πως φτάσαμε στη σημερινή κρίση
«Μέχρι το 1970, υπήρχε μια κυρίαρχη κουλτούρα αποταμίευσης και οι άνθρωποι δεν ξόδευαν χρήματα, αν δεν τα είχαν προηγουμένως στην κατοχή τους. Μετά το 1970, και με τη συνδρομή πολιτικών, όπως ο Ρέιγκαν, η Θάτσερ και θεωρητικών όπως ο Φρίντμαν, το καπιταλιστικό σύστημα αντιλήφθηκε ότι υπήρχε «παρθένο έδαφος» που μπορούσε να κατακτηθεί. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ ήταν αυτή που είχε πει ότι ο καπιταλισμός αναζωογονείται μέσω νέων παρθένων περιοχών. Αλλά προέβλεψε λανθασμένα ότι, όταν το σύστημα κατακτήσει όλα τα παρθένα εδάφη, θα καταρρεύσει. Αυτό που δεν προέβλεψε ήταν ότι ο καπιταλισμός θα αποκτούσε την ικανότητα να δημιουργεί τεχνητές παρθένες περιοχές και να τις κατακτά. Μία από αυτές είναι οι άνθρωποι που δεν έχουν χρέη. Έτσι εφευρέθηκαν οι πιστωτικές κάρτες. Διαμορφώθηκε λοιπόν μια κουλτούρα διαφορετική από αυτή της αποταμίευσης…
Τώρα πλέον μπορούσε κάποπιος να ξοδεύει χρήματα που δεν είχε αποκτήσει. Η φάση μεγάλης οικονομικής ανάπτυξης, που διήρκεσε από τα μέσα της δεκαετίας του ’70 μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα, βασίστηκε σε αυτήν ακριβώς την πίεση για δανεισμό. Κι όταν κάποιος χρωστούσε, η αντίδραση των τραπεζών δεν ήταν, όπως παλιότερα, να στείλουν τον κλητήρα, αλλά το αντίθετο: έστελναν ένα πολύ ευγενικό γράμμα, με το οποίο προσέφεραν ένα νέο δάνειο για να αποπληρωθεί το προηγούμενο χρέος!
Τελικά αυτή η κατάσταση έφτασε στο απροχώρητο και έτσι δημιουργήθηκε η χρηματοπιστωτική κρίση».
«Ακόμα και τα εγγόνια μας χρωστάνε !»
«Σήμερα κυριαρχεί η ιδέα, στο μυαλό της κας Μέρκελ και των άλλων πολιτικών, ότι ο μόνος τρόπος για να στηριχθεί η παγκόσμια οικονομία, είναι να υποστηρίζονται οι τράπεζες για να μπορούν να δίνουν περισσότερα δάνεια. Αλλά αυτή είναι μια πολύ κοντόφθαλμη πολιτική, αφού η «παρθένα περιοχή» του καπιταλισμού έχει πια εξαντληθεί: Οποιοσδήποτε μπορούσε να χρεωθεί έχει χρεωθεί! Ακόμα και τα εγγόνια σας είναι ήδη χρεωμένα, δεν υπάρχει αμφιβολία. Θα πληρώνουν αυτά τα τριάντα χρόνια καταναλωτικού οργίου».
«Όλες οι κυβερνήσεις υπόκεινται σε πιέσεις. Από τη μία για να επανεκλεγούν, πρέπει να αφουγκράζονται τα αιτήματα του λαού. Από την άλλη, όλες οι κυβερνήσεις, δεξιές κι αριστερές, αδυνατούν να τηρήσουν τις προεκλογικές τους δεσμεύσεις. λόγω των χρηματιστηρίων και των τραπεζών. Για παράδειγμα, όταν η κυρία Μέρκελ και ο κύριος Σαρκοζί συναντήθηκαν μια Παρασκευή να διαβουλευτούν για το μνημόνιο της Ελλάδας, έλαβαν και κοινοποίησαν κάποιες αποφάσεις και έτρεμαν όλο το σαββατοκύριακο μέχρι να ανοίξουν τα χρηματιστήρια τη Δευτέρα...»
“Ο κόσμος ψηφίζει από απογοήτευση. Έχουμε ολοένα και πιο συχνές εναλλαγές Δεξιάς και Αριστεράς. Στα πλαίσια της ίδιας κρίσης, ο αριστερός Θαπατέρο ηττήθηκε από τον δεξιό Ραχόι στην Ισπανία, ενώ στη Γαλλία ο δεξιός Σαρκοζί αντικαταστάθηκε από τον σοσιαλιστή Ολάντ… Από τη μία υπάρχει η πίεση του εκλογικού σώματος και από την άλλη το παγκόσμιο κεφάλαιο, χρηματιστήρια, τράπεζες, επενδυτές, που υπερβαίνουν οποιαδήποτε κυβέρνηση”.
"Μέχρι και οι ΗΠΑ είναι καταχρεωμένες. Φαντάζεστε να ζητήσουν οι δανειστές της αμερικανικής κυβέρνησης άμεση εξόφληση του χρέους; Η αμερικανική οικονομία θα καταρρεύσει εν ριπή οφθαλμού… Δεν υπάρχει επιτυχής διαφυγή. Πρέπει να αλλάξει το σύστημα εκ βάθρων και αυτό χρειάζεται χρόνο."
“Η μόνη ριζική λύση που βλέπω είναι να εδραιωθεί ένας τρόπος ζωής που θα καταστήσει το υπάρχον σύστημα έκπτωτο. Δηλαδή, να σταματήσει το σκεπτικό τού να δανείζεται κανείς για την απόκτηση αυτοκινήτου, ή σε επίπεδο κρατών το να καταφεύγουν σε δανεισμό για να μειώσουν τους φόρους για τους πολύ πλούσιους. Η λύση είναι να υιοθετηθεί ένας τρόπος ζωής, που θα παρέχει σε κάποιο βαθμό ασφάλεια σε όλους. Σε τέτοιο περιβάλλον οι κερδοσκόποι δεν μπορούν να κάνουν πολλά πράγματα”.
- Δηλαδή ένας αντικαταναλωτικός τρόπος ζωής;
«Ακριβώς. Το μισό πρόβλημα είναι ο υπερβολικός, καταναλωτισμός της σπατάλης, που κυριαρχεί. Γι’ αυτό και κανένα επίδοξο κόμμα εξουσίας δεν υπόσχεται στους ψηφοφόρους πως θα πατάξει τον καταναλωτισμό…
Δεν μιλάμε φυσικά για λιτότητα, αλλά για αλλαγή νοοτροπίας και τρόπου ζωής με έμφαση στην ικανοποίηση των αναγκών και όχι την ικανοποίηση των καταναλωτών. Ο κόσμος τότε δε θα σπαταλάει χρήματα για την απόκτηση διάφορων gadgets, όπως για παράδειγμα το να αγοράζεις καινούριο κινητό, χωρίς το παλιό να έχει βλάβη…
“Τα διαφημιστικά κόλπα αρχίζουν από τις διαφημίσεις στην παιδική τηλεόραση, όταν π.χ. τα νέα μοντέλα αθλητικών παπουτσιών παρουσιάζονται με τέτοιον τρόπο, που κάνει τα παιδιά να αισθάνονται πως θα γίνουν ρεζίλι στο σχολείο αν εμφανιστούν με παλιότερα. Μ’ αυτόν τον τρόπο ασκούνται πιέσεις από παντού και απαιτείται θάρρος και αντοχή για να αντισταθεί κανείς στον καταναλωτισμό. Κάποιοι το κατορθώνουν και δημιουργούνται μικροί πυρήνες, όπως για παράδειγμα στην Ιταλία υπάρχει το κίνημα slow food, που έχει εξαπλωθεί σε 160 χώρες. Ή το Cittaslow, που αποσκοπεί στην επιβράδυνση του ρυθμού ζωής στα αστικά κέντρα και στη διασφάλιση της ποιότητας ζωής αντί για την ποιότητα της κατανάλωσης. Τέτοιες πρωτοβουλίες, αποτελούν «νησάκια» σε ένα αρχιπέλαγος. Από αυτό το σημείο ως τη ριζική αλλαγή νοοτροπίας είναι μακρύς ο δρόμος. Με παρηγορεί όμως η σκέψη πως κάθε πλειοψηφία στην ιστορία ξεκίνησε ως μειοψηφία κι έτσι το ίδιο μπορεί να συμβεί και με τις κινήσεις που αναφέραμε. Δεν έχω δυστυχώς άλλο όραμα να σας προσφέρω.”
Ο Μπάουμαν είναι πολύ σκεπτικός απέναντι στο κίνημα των «ακτιβιστών της πολυθρόνας», των ανθρώπων δηλαδή που δημιουργούν κοινότητες διαμαρτυρίας στο διαδίκτυο, κάνουν «επιθέσεις» με τα πληκτρολόγιά τους και οργανώνονται μπροστά στις οθόνες των υπολογιστών τους. Το διαδίκτυο, κατά πολλούς κοινωνιολόγους είναι το νέο «όπιο των λαών». Ο ίδιος λέει:
«Στην εποχή μας δεν γεννιέσαι με μία ταυτότητα. Δεν είσαι ο Peter, που ζει στο Λονδίνο και εργάζεται στο μετρό, με γονείς τον δημόσιο υπάλληλο John και μητέρα σου τη νοσοκόμα Helen. Στην εποχή μας γεννιέσαι με μία αποστολή: να δημιουργήσεις μία ταυτότητα και την κοινότητα στην οποία θα ανήκεις. Στην πραγματικότητα όμως οι κοινότητες δεν κατασκευάζονται από κάποιον. Είτε υπάρχουν και είσαι μέλος τους είτε δεν υπάρχουν. Η διαφορά μεταξύ μίας πραγματικής κοινότητας και μίας διαδικτυακής κοινότητας είναι ότι στην πρώτη ο άνθρωπος ανήκει στην κοινότητα, ενώ στη δεύτερη η κοινότητα ανήκει στον άνθρωπο. Το διαδίκτυο σε κάνει να αισθάνεσαι ότι έχεις τον έλεγχο του περιβάλλοντός σου. Οι άνθρωποι έτσι καταφέρνουν να αισθανθούν λιγότερο μόνοι αλλά στην πραγματικότητα είναι τόσο εύκολο να κάνουν «φίλους» ή να τους «διαγράψουν», που τελικά αποτυγχάνουν να αποκτήσουν τις πραγματικές κοινωνικές δεξιότητες, που χρειάζεται κάποιος για να βγει στο δρόμο, να λειτουργήσει σε ένα εργασιακό περιβάλλον και να έχει μία συνετή σχέση με πραγματικούς ανθρώπους…
"Ο πάπας Φραγκίσκος, ο οποίος είναι ένας σημαντικός άνθρωπος, έδωσε την πρώτη συνέντευξή μετά την εκλογή του, στον Eygenio Scalafari, έναν Ιταλό δημοσιογράφο, που δηλώνει άθεος. Ήταν ένα σημάδι: ο πραγματικός διάλογος δεν γίνεται συνομιλώντας με έναν άνθρωπο που πιστεύει τα ίδια πράγματα με εσένα. Τα social media δεν μας διδάσκουν να κάνουμε πραγματικούς διαλόγους γιατί είναι τόσο εύκολο να αποφύγεις την αντιπαράθεση των επιχειρημάτων, πατώντας delete…"
“Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν χρησιμοποιούν τα social media για να συνομιλήσουν με άλλους και να ανοίξουν τους ορίζοντές τους αλλά για να δημιουργήσουν «ασφαλείς ζώνες», όπου ο μόνος ήχος είναι ο αντίλαλος της δικής τους φωνής και η μόνη εικόνα, η αντανάκλαση του δικού τους προσώπου…”
Επίκεντρο στο έργο του Zygmount Bauman είναι ο άνθρωπος στην εποχή της ρευστότητας, απογυμνωμένος από βεβαιότητες και ανασφαλής μετά την κατάρρευση των σταθερών αναφορών. Ένας άνθρωπος, που τελικά κινείται σαν μοναχικός λύκος…
"Στην εποχή μας κανείς δεν μπορεί να αξιώσει τον πλήρη έλεγχο της τύχης του καθώς η ζωή του συναρτάται από συνεχείς μεταβολές, οι οποίες γίνονται ερήμην του. Οι απώλειες για τον άνθρωπο είναι τεράστιες. Διαλυμένα νεύρα, θολοί και διάχυτοι φόβοι και μία ανάγκη για συνεχή εγρήγορση. Ο χώρος που κινούμαστε μοιάζει σαν ένα περιβάλλον γεμάτο παγίδες. Καλούμαστε να προβλέψουμε μοχθηρές προθέσεις και μυστικές σκευωρίες ακόμα και στο «καλημέρα», που θα μας πει ένας γείτονας, ένας συνάδελφος ή ένας περαστικός".
“Στην πραγματικότητα αντιλαμβανόμαστε τον ζωτικό μας χώρο γεμάτο από δυνητικούς εχθρούς, τους οποίους πρέπει να είμαστε σε εγρήγορση να αντιμετωπίσουμε. Ο καθένας είναι ύποπτος ή ακόμα και ένοχος, μέχρι να αποδείξει την αθωότητά του. Κάθε συμμαχία με άλλους ανθρώπους γίνεται ad hoc (επί τόπου) και παρέχεται με έναν όρο: τη δυνατότητα διάλυσης της συμμαχίας ανά πάσα στιγμή. Η δέσμευση θεωρείται πρακτική χωρίς σύνεση. Απεναντίας, αυτό που προτείνεται, και εν πολλοίς επιδιώκεται είναι η παροδικότητα και η ελαστικότητα των ανθρωπίνων συνδέσεων. Ο κόσμος έχει γίνει αφιλόξενος και δεν βασίζεται στη ανθρώπινη εμπιστοσύνη, αλληλεγγύη και αμοιβαία συνεργασία. Απαξιώνει την εμπιστοσύνη, την ανιδιοτελή συνεργασία και την πραγματική φιλία. Έτσι γίνεται όλο και πιο ψυχρός, ξένος και απωθητικός, θαρρείς και είμαστε ανεπιθύμητοι επισκέπτες στον περιφραγμένο χώρο κάποιου άλλου (αλλά ποιανού;), περιμένοντας το ειδοποιητήριο της έξωσης που βρίσκεται ήδη στην τσάντα του ταχυδρόμου….”
"Νιώθουμε να μας περιτριγυρίζουν αντίπαλοι, ανταγωνιστές στο ατελείωτο παιχνίδι της ατομικής επικράτησης, ένα παιχνίδι στο οποίο το κράτημα των χεριών δεν ξεχωρίζει ιδιαίτερα από την τοποθέτηση χειροπεδών, ενώ μία φιλική αγκαλιά, συγχέεται συχνά με φυλακή. Όποιος απορρίπτει αυτή τη μεταμόρφωση, παραπέμποντας στο αρχαίο ρητό homini lupus est (ο άνθρωπος είναι λύκος για τον άνθρωπο), προσβάλει τους λύκους".
ΠΗΓΕΣ:
The Bauman Institute, School of Sociology and Social Policy στο Πανεπιστήμιο του Leeds
Zygmount Bauman: Does the Richness of the few, benefit us all, Polity Press, Cambridge (δική μου, ερασιτεχνική μετάφραση από το πρωτότυπο). Στην Ελλάδα κυκλοφορεί με κεντρικό τίτλο «Πλούτος και Ανισότητα» από τις εκδόσεις Οκτώ σε μετάφραση Γιώργου Λαμπράκου.
Συνέντευξη του Zygmount Bauman στους Ντίνα Δαβάκη και Δημήτρη Μπούκα για την εφημερίδα «Εποχή». Σήμερα μπορείτε να τη διαβάσετε στον ιστότοπο Eagainst .com
Συνέντευξη στον δημοσιογράφο Ricardo de Querol για την El Pais
Δημήτρης Καλαντζής
Latest posts by Δημήτρης Καλαντζής (see all)
- Το gay Πεδίον του Άρεως - May 17, 2023
- Το γκέτο διακίνησης ναρκωτικών από το Πεδίον του Άρεως στον Άγιο Παύλο και τον σταθμό Λαρίσης - March 18, 2023
- Νοσοκομείο Ελπίς: επαγγελματισμός και ανθρωπιά στο Δημόσιο Σύστημα Υγείας - March 3, 2023
