Η Κοκκινοσκουφίτσα μαγείρεψε και έφαγε τα στήθη της γιαγιάς της και η Χιονάτη έπεσε θύμα της ίδιας της μητέρας της και όχι της μητριάς της… Ανατριχιάσατε; Κι όμως, αυτά λένε τα πρωτότυπα παραμύθια που ΔΕΝ σας διάβασαν ποτέ οι γονείς σας και σίγουρα δεν θα διαβάζατε ποτέ στα δικά σας παιδιά. Τα μεσαιωνικά παραμύθια που κατέγραψε αρχικά ο Γάλλος Περρώ και μετά οι Γερμανοί αδερφοί Γκριμ ήταν γεμάτα σκληρότητα, ακραίες καταστάσεις και «παιδαγωγικούς μύθους», αυστηρώς ακατάλληλους για την εποχή μας. Καθρεφτίζουν μία άγρια και κλειστή κοινωνία, όπου η γυναίκα «κατασπαράζεται» από τον άντρα και στη συνέχεια «κατασπαράζει» τη νεότερη γυναίκα που απειλεί τη θέση της. Σε αυτή την ανάρτηση θα «διαβάσουμε» την αυθεντική Κοκκινοσκουφίτσα, που στην πραγματικότητα δεν είχε φορέσει ποτέ κόκκινη κουκούλα. Ήταν απλά ένα κορίτσι στην εφηβεία, που προετοιμαζόταν να υποταχθεί στην σκληρή του μοίρα…
του Δημήτρη Καλαντζή
Ας ξεκαθαρίσουμε αρχικά ότι παραμύθια όπως η Κοκκινοσκουφίτσα, η Χιονάτη, η Σταχτοπούτα, ο Λύκος και τα 7 Κατσικάκια δεν ήταν αποτέλεσμα της φαντασίας των αδερφών Γκριμ, όπως λέγεται. Οι Jacob και Wlhelm Grimm ήταν δύο σπουδαίοι Γερμανοί λόγιοι, που στο πέρασμα από τον 18ο στον 19ο αιώνα αποφάσισαν να συγκεντρώσουν την προφορική λαϊκή παράδοση της κεντρικής Ευρώπης στους δύο τόμους τους «Kinder und Hausmärchen». Οι αδελφοί Γκριμ έκαναν έναν επιστημονικό λαογραφικό άθλο για την εποχή τους, γυρνώντας σε επαρχίες και χωριά, καταγράφοντας αφηγήσεις και αναλύοντας μύθους. Επηρεασμένοι από το κίνημα του ρομαντισμού που μιλούσε για «εθνική ψυχή», έψαχναν την αυθεντική μαρτυρία του λαού, μακριά από τις πόλεις, εκεί που η παράδοση ήταν ολοζώντανη. Στη συνέχεια όμως, αναγκάστηκαν να διασκευάσουν το αρχικό υλικό τους σε ένα νέο τόμο, σύμφωνο με την αστική ευπρέπεια, ώστε να μπορεί να διαβαστεί από τα παιδιά των πόλεων.
Στα παραμύθια των αδελφών Γκριμ εντοπίζονται όλα τα χαρακτηριστικά της προφορικής διήγησης φανταστικών γεγονότων:
α) Η δράση είναι εκτός χρόνου. Η αφήγηση ξεκινά «μια φορά και έναν καιρό…» ή «τα παλιά τα χρόνια ζούσε..», ανάγοντας τις ιστορίες σε ένα απώτερο και απροσδιόριστο παρελθόν.
β) Απροσδιόριστος είναι πάντα και ο τόπος δράσης. Τα παραμύθια ξεκινούσαν «σε ένα μακρινό βασίλειο…», «σε μια χώρα μακρινή» ή ακόμα και «σε ένα δάσος…», χωρίς να μαθαίνουμε ποτέ σε ποιο βασίλειο, σε ποια χώρα ή σε ποιο δάσος.
γ) Οι πρωταγωνιστές των παραμυθιών είναι ανώνυμοι. Δεν έχουν ονόματα παρά μόνο ιδιότητες: η Χιονάτη λέγεται έτσι επειδή έχει λευκό δέρμα, η Σταχτοπούτα είναι βρώμικη από τις στάχτες, το βασιλόπουλο είναι απλά βασιλόπουλο (και όχι Γιόχαν ή Φρειδερίκος), η κακιά μάγισσα ονομάζεται… κακιά μάγισσα κ.ο.κ.
δ) Οι χαρακτήρες των παραμυθιών είναι απλοί. Αναφέρονται μόνο οι ιδιότητες που έχουν άμεση σχέση με την υπόθεση και δεν υπάρχει καμία ένδειξη για τη ζωή των προσώπων εκτός πλοκής. Οι ήρωες αισθάνονται μόνο πείνα, δίψα και νύστα, δεν έχουν εσωτερικό κόσμο, δεν εκπλήσσονται από υπερφυσικά γεγονότα που συμβαίνουν στο δρόμο τους, ενώ τα δεύτερα πρόσωπα εξαφανίζονται μόλις πάψουν να είναι χρήσιμα στην αφήγηση. Στην πραγματικότητα οι ήρωες είναι μόνοι τους στα παραμύθια.
Το αφηρημένο ύφος και η απλότητα που χαρακτηρίζει τα παραμύθια, είχε οδηγήσει ορισμένους να αμφισβητήσουν τόσο τη λογοτεχνική τους αξία, όσο και το βαθμό ωριμότητάς τους, ως πνευματική έκφραση. Η αισθητική τους ανάλυση όμως καταδεικνύει πόσο σημαντικά τεκμήρια είναι για την περιγραφή των κοινωνικών αξιών και ιδεών, της εποχής τους.
H «ελαφριά» εκδοχή της Κοκκινοσκουφίτσας είναι γνωστή: ένα κοριτσάκι μεταφέρει φαγητό στην άρρωστη γιαγιά του στο δάσος, πέφτει πάνω σε ένα λύκο, ο οποίος της προτείνει να μαζέψει λουλούδια για τη γιαγιά της, προκειμένου να προλάβει να πάει πρώτος στο σπίτι της γιαγιάς, να τη φάει (ή να προλάβει εκείνη να κρυφτεί στην ντουλάπα), να παριστάνει τη γιαγιά («πόσο μεγάλα μάτια έχεις…» κλπ) και να προσπαθήσει να την φάει κι εκείνη, πριν προλάβει ένας διερχόμενος κυνηγός να τον σκοτώσει. Το αυθεντικό παραμύθι όμως ήταν τελείως διαφορετικό…
Οι ρίζες του συγκεκριμένου παραμυθιού ανιχνεύονται πρώτα στην Ιταλία του 10ου αιώνα και μετά στη Γαλλία του 14ο αιώνα. Οι πρώτες εκδοχές είναι γεμάτες συμβολισμούς, που χωρίς αυτούς, το παραμύθι καταντά μία αφελής αφήγηση…
Το θέμα του αυθεντικού παραμυθιού είναι η θηλυκή εφηβεία. Η μετάβαση από την κοριτσίστικη ανεμελιά στις υποχρεώσεις μίας γυναίκας. Το κόκκινο σκουφάκι, που πρώτος ο ακαδημαϊκός Charles Perrault “φόρεσε” στην πρωταγωνίστρια το 1697, συμβολίζει τον έμμηνο κύκλο. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Περρώ, κλείνει τη δική του εκδοχή για το παραμύθι με το εξής «ηθικό δίδαγμα», προκειμένου να μη μείνει καμία αμφιβολία για το σκοπό που μετέπλασε το παραμύθι:
«Από αυτή την ιστορία, κάποιος και ιδιαίτερα τα όμορφα νεαρά και μοσχαναθρεμμένα κορίτσια, πρέπει να μάθουν ότι κάνουν λάθος να ακούνε αγνώστους… Πάντα παραφυλάει ένας λύκος. Κι όταν λέω λύκος, μιλάω για διαφορετικού τύπου λύκους. Υπάρχουν κάποιοι λύκοι που δεν είναι άσχημοι και τρομακτικοί αλλά ήρεμοι και με καλούς τρόπους. Αυτοί παραφυλάνε τις δεσποινίδες στους δρόμους και τις ακολουθούν μέχρι τα σπίτια τους. Αλίμονο! Αυτοί οι ευγενικοί λύκοι είναι οι πιο επικίνδυνοι από όλους!»
Ο Περρώ προτρέπει σχεδόν ξεκάθαρα τις νεαρές γυναίκες να κρατήσουν την παρθενία τους. Άλλωστε η δική του εκδοχή της «Κοκκινοσκουφίτσας» έχει κακό τέλος. Το κορίτσι που άκουσε τον άγνωστο «λύκο» στο μονοπάτι, τελικά κατασπαράχθηκε από αυτόν, χωρίς να έρθει κάποιος κυνηγός να το σώσει…
Νωρίτερα από τους αδελφούς Γριμ και τον Περρώ, το παραμύθι της γυναικείας ενηλικίωσης πήγαινε ως εξής: το νεαρό κορίτσι βρίσκεται στο δάσος, στο δρόμο προς τη γιαγιά του και προβληματίζεται ποιο μονοπάτι θα διαλέξει. Το ένα είναι στρωμένο με καρφίτσες και το άλλο με βελόνες. Η νεαρή κοπέλα καλείται, προκειμένου να γίνει γυναίκα, να αποφασίσει αν θα μάθει να ράβει ή να πλέκει. Στο σπίτι της γιαγιάς, ο λύκος έχει ήδη κατακρεουργήσει τη γιαγιά και ζητά από το κορίτσι να του μαγειρέψει κάποια κομμάτια κρέατος και συγκεκριμένα τα στήθη της γιαγιάς. Τότε η κοπέλα (ανυποψίαστη για την προέλευση του κρέατος) μαθαίνει την τέχνη της μαγειρικής, η οποία επίσης ήταν απαραίτητη για να γίνει γυναίκα. Το κορίτσι μαγειρεύει και τρώει τα στήθη της γιαγιάς της κι έτσι μεταφορικά αποκτά την ιδιότητα να μεγαλώσει κι εκείνη παιδιά. Στη συνέχεια υποχρεώνεται να πέσει στο κρεβάτι με τον λύκο / άνδρα, όπου πλέον γίνεται γυναίκα…
Στην ευρωπαϊκή λαϊκή παράδοση υπήρχαν δύο εκδοχές για το τέλος του παραμυθιού. Στη μία το κορίτσι κατασπαραζόταν από τον λύκο (η γυναίκα υποτάσσεται ολοκληρωτικά στον άντρα) ή του ξέφευγε με πονηριά: προφασιζόταν ότι έπρεπε να κάνει την ανάγκη της έξω από το σπίτι, ο λύκος την έδενε με ένα σκοινί, εκείνη το έλυνε και έφευγε στην ελευθερία. Η συνηθέστερη εκδοχή όμως ήταν η πρώτη. Η συνάντηση με τον μεγάλο, κακό λύκο αποδεικνυόταν μοιραία για την κοκκινοσκουφίτσα και κάθε κοπέλα του Μεσαίωνα…
Η «ελαφριά» εκδοχή του παραμυθιού είναι άνευ λειτουργικής σκοπιμότητας σε μία αστική κοινωνία. Η πιθανότητα να συναντούσε ένα κορίτσι λύκο στο Βερολίνο ή στο Παρίσι ήταν ανύπαρκτη. Χωρίς το «ηθικό δίδαγμα» του Περρώ, για τους «διαφορετικού τύπου λύκους» που παραφυλάνε τις δεσποινίδες, το παραμύθι δεν θα είχε να μεταδώσει κάποιο μήνυμα. Η αυθεντική μορφή του όμως, σε μία παραδοσιακή κοινωνία, ήταν ξεκάθαρο ότι προετοίμαζε τα κορίτσια για το δύσκολο δρόμο που τα περίμενε: θα έπρεπε να μάθουν να ράβουν και να πλέκουν, να μαγειρεύουν και να βυζαίνουν και να δεχτούν ότι θα χάσουν στην ουσία τη ζωή τους, υπηρετώντας έναν άνδρα. Το παραμύθι της «Κοκκινοσκουφίτσας» αποκτά έτσι νόημα. Έστω κι αν αυτό για την εποχή μας είναι ανατριχιαστικό.
(Σε επόμενη ανάρτηση θα «διαβάσουμε» τη Χιονάτη, το πώς μία γυναίκα αρνείται να συμφιλιωθεί με το πέρασμα του χρόνου, και στην απάντηση του καθρέφτη ότι «η Χιονάτη είναι πιο όμορφη», αποφασίζει να σκοτώσει το ίδιο της το παιδί!)
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Δ.Δαμιανού – Μ.Παπαχριστοφόρου «Προφορική Λογοτεχνία» στο Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα ΙΙ, ΕΑΠ, Πάτρα 2002.
Υβόν Βερντιέ «Η Κοκκινοσκουφίτσα στην προφορική παράδοση», απόδοση στα ελληνικά από τη Μαριλίζα Μητσού-Παππά, περιοδικό «Σκούπα», τεύχος 5.
Catherine Orenstein, Little Red Riding Hood Uncloaked: Sex, Morality, and the Evolution of a Fairy Tale, Perseus Books Group, New York 2002.
Μπορείτε να διαβάσετε ακόμα:
Το κοριτσάκι με τα σπίρτα: ένα παραμύθι ενσυναίσθησης ή τρόμου για παιδιά;
Δημήτρης Καλαντζής
Latest posts by Δημήτρης Καλαντζής (see all)
- Ο «τέτοιος» στο Χαλάνδρι - September 10, 2023
- Δημιουργείται ο πρώτος Ξενώνας Φιλοξενίας Άστεγων και Ευάλωτων ΛΟΑΤΚΙ+ Ατόμων στην Αθήνα - August 30, 2023
- Το gay Πεδίον του Άρεως - May 17, 2023
