Ο Αριστοφάνης γεννήθηκε στην πλούσια και ειρηνική πόλη του Περικλή την εποχή που χτιζόταν ο Παρθενώνας αλλά ωρίμασε στα σκοτεινά χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου, όταν η δημοκρατία της Αθήνας είχε γίνει εύθραυστη από τον πόλεμο και τις εσωτερικές αντιφάσεις της. Δεν έχουμε κάποια μαρτυρία που να τον εντάσσει σε ορισμένο κόμμα, παρά την έντονη ενασχόλησή του με τα κοινά. Η υπόθεση ότι ήταν «εχθρός της δημοκρατίας» βασίζεται στην επιφανειακή εκτίμηση της αντιπολιτευτικής του σάτιρας, μίας σάτιρας που στην πραγματικότητα σκόπευε στο να τοποθετεί τα επίμαχα και επικίνδυνα προβλήματα της πόλης κάτω από ένα τόσο εκτυφλωτικό φως ώστε να τα καθιστά ορατά και στον πιο ανυποψίαστο πολίτη. Η πολιτική σάτιρα άλλωστε πάντα δρούσε σαν αντιπολίτευση προς την παράταξη που κυβερνούσε και λειτουργικό της καθήκον ήταν να αναδεικνύει τις αδυναμίες της εξουσίας. Όταν έμπαινε στην υπηρεσία της κυβέρνησης, από πολιτική σάτιρα εκφυλιζόταν σε απλή προπαγάνδα.
του Δημήτρη Καλαντζή
Στις 11 σωζόμενες κωμωδίες του, ο Αριστοφάνης σατιρίζει αμείλικτα την πολιτική πραγματικότητα και τις επιλογές των ηγετών της εποχής του. Για την παραγωγή κωμικού αποτελέσματος, διακωμωδεί πολιτικά πρόσωπα, χρησιμοποιεί το στοιχείο της έκπληξης, του απρόοπτου, της υπερβολής, βωμολοχικά και κοπρολογικά στοιχεία, παρωδεί τους τραγικούς ποιητές, κάνει λογοπαίγνια και συνθέτει αστείες λέξεις (όπως η «Νεφελοκοκκυγία» στους Όρνιθες), ενώ δείχνει ελάχιστο σεβασμό σε θεούς και δοξασμένους ήρωες, χωρίς να τιμωρηθεί ποτέ για τον οξύ του λόγο.
Οι Όρνιθες διδάχθηκαν το 414 π.Χ. στα Διονύσια και θεωρούνται μέχρι σήμερα αριστούργημα για την τολμηρότητα της φαντασίας και την ανάερη ποιητικότητα των στίχων τους. Η πληρότητα των σκηνών και η σφιχτή αλληλουχία των μερών της κωμωδίας, την καθιστούν διαχρονικό πρότυπο δραματουργικής δημιουργίας.
Το έργο πραγματεύεται τη φυγή δύο ανθρώπων από την τυραννία του κόσμου στο βασίλειο του παραμυθιού. Μετά από ένα κύκλο «πολιτικών» κωμωδιών, όπου ο ποιητής προέτρεπε τους Αθηναίους να αντιμετωπίσουν τα προβλήματά τους και να επιδιώξουν την ειρήνη, στους Όρνιθες ο Αριστοφάνης στράφηκε στην «ουτοπία», στην αντιμετώπιση δηλαδή της πραγματικότητας με μία ελκυστική αλλά ανέφικτη φαντασιακή λύση.
Στην υπόθεση παρακολουθούμε δύο Αθηναίους με τα εύγλωττα ονόματα Πεισθέταιρος («αυτός που αρέσκεται να νουθετεί») και Ευελπίδης («αισιόδοξος»), απηυδισμένους από τη δικομανία που έχει εξαπλωθεί στην Αθήνα, να εγκαταλείπουν την πόλη για να αρχίσουν μία νέα ζωή ως πουλιά, στήνοντας μία πόλη ανάμεσα στη γη και στον ουρανό, ανάμεσα στους ανθρώπους και στους θεούς, χωρίς αναταραχή και πολυπραγμοσύνη.
Αν και οι συσχετισμοί είναι λιγότερο εμφανείς από παλαιότερες κωμωδίες, οι Όρνιθες αποτελούν επίσης σχόλιο για τα αδιέξοδα της εποχής του Αριστοφάνη, αφού σε μία τεταμένη περίοδο για την Αθήνα (Σικελική εκστρατεία), ο ποιητής χρησιμοποιεί το όνομα «Εύελπις» για να δηλώσει τη διάθεση που έκανε τους Αθηναίους να στείλουν πλοία στη Σικελία και το όνομα «Πεισθέταιρος» που απηχεί εκείνο του τύραννου Πεισίστρατου (ο Πεισθέταιρος καταλήγει τύραννος της πολιτείας των νεφών), ενώ παρουσιάζει τους ήρωες του να αναζητούν ένα τόπο «απράγμονα», ακριβώς το αντίθετο δηλαδή από την επεκτατική διάθεση της Αθήνας εκείνη την εποχή.
Ο Αριστοφάνης ακολουθεί στους Όρνιθες το μοτίβο «πλοκή της σωτηρίας», όπου ο ήρωας του, μπροστά στο πολιτικό, οικονομικό και πνευματικό αδιέξοδο, μηχανεύεται έναν ευφάνταστο τρόπο για να σώσει την Αθήνα, ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο ή απλώς τον εαυτό του. Τα καταφέρνει αφού μεσολαβήσει η συνδιαλλαγή με το χορό και η αναμέτρησή του με τους αντιπάλους (Αγών), βάση μίας συγκεκριμένης δομής που θα εξετάσουμε στη συνέχεια.
Στον πρόλογο των Ορνίθων (στ. 1-231) παρουσιάζεται η δυσάρεστη κατάσταση που βιώνουν οι πρωταγωνιστές και αποκαλύπτεται, ως ένα βαθμό, το σχέδιό τους να την υπερβούν. Ο Αριστοφάνης τοποθετεί στο εισαγωγικό τμήμα της κωμωδίας του πλήθος πληροφοριών και ταχύτατη εναλλαγή γεγονότων, έτσι ώστε ο θεατής να ξεπεράσει γρήγορα την έκπληξη για τον εξωπραγματικό κόσμο που συνθέτει ο ποιητής με ανθρώπους που θέλουν να γίνουν πουλιά και πουλιά που θέλουν να κυριαρχήσουν τον κόσμο.
Το ξετύλιγμα της πλοκής ξεκινά από μία δράση σε εξέλιξη (οι δύο πρωταγωνιστές βρίσκονται ήδη στο δρόμο για να βρουν τον Τηρέα) και με τη στιχομυθία τους «ανακεφαλαιώνουν» το λόγο φυγής τους από την πόλη («οι Αθηναίοι λαλούνε όλη τους τη ζωή στα δικαστήρια», στ. 44). Με δύο πουλιά για οδηγούς, αναζητούν τον άνθρωπο / πουλί που θα τους βοηθήσει να μεταμορφωθούν και εκείνοι σε ανθρώπους / πουλιά.
Η Πάροδος (είσοδος του Χορού στίχοι 232-487) παίζει καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της πλοκής του έργου. Ξεκινά με το αναπαιστικό κάλεσμα της Αηδόνας (στ. 232-247), συνεχίζει με την απάντηση της Αηδόνας (στ. 247-252) και το κάλεσμα των άλλων πουλιών (μονωδία στ. 252-292), δίνοντας την ευκαιρία στον ποιητή να χρησιμοποιήσει σύνθετα μετρικά και μουσικά μέρη με ένα εντυπωσιακό αποτέλεσμα. Η μονωδία του Τσαλαπετεινού, με την διακριτή διαφοροποίηση των μερών της, είναι το διασημότερο λυρικό κομμάτι της Αρχαίας Κωμωδίας.
Ο χορός στην αριστοφανική κωμωδία άλλοτε υποστηρίζει τον ήρωα και άλλοτε (όπως εδώ) αντιδρά στα σχέδιά του και η αντίδρασή αυτή παίρνει τη μορφή δυναμικής αντιπαράθεσης (πολεμική σκηνή στ. 355 – 433). Η μεταμόρφωση των ανθρώπων σε πουλιά γίνεται στη διάρκεια της Παράβασης, όπου κατά την ορφική παράδοση, ο Αριστοφάνης προτείνει μία «θεογονία» από την άποψη των πουλιών με ανάπαιστους εξαιρετικής ομορφιάς.
Μετά την Παράβαση ακολουθεί η ονομασία της πόλης με το όνομα «Νεφελοκοκκυγία» (Κατοικία των κούκων στα σύννεφα), μία λέξη που εφευρίσκει ο ποιητής ώστε να προκαλέσει περαιτέρω γέλιο.
Το χτίσιμο των διαχωριστικών τειχών ανάμεσα στη Γη και στον Ουρανό προκαλεί την εμφάνιση διαφόρων «παράσιτων», κατά τον Αριστοφάνη, μελών της αθηναϊκής κοινωνίας: ενός ποιητή, ενός κρατικού επόπτη, του Μέτωνα του αστρολόγου και ενός «ψηφισματοπώλη» που αντιμετωπίζονται εχθρικά από τα πουλιά, όπως και η αγγελιοφόρος των θεών Ίρις.
Τελευταίοι εμφανίζονται οι τρεις αντιπρόσωποι / διαπραγματευτές των θεών: ο Προμηθέας, ο Ηρακλής (φοβερός φαγάς της δωρικής κωμωδίας) κι ένας βάρβαρος θεός των Τριβάλλων, που προκαλεί γέλιο με τα ακατανόητα ελληνικά του, που ο Ηρακλής μεταφράζει όπως τον συμφέρουν.
Ο Πεισθέταιρος καταφέρνει να τα βγάλει πέρα με όλους, με όπλα τη σάτιρα, την ειρωνεία αλλά και κωμικές απειλές ή χειροδικίες. Ο Δίας υποχρεώνεται να παραχωρήσει τη «Βασιλεία» (την προσωποποίηση της εξουσίας) στον Πεισθέταιρο και η κωμωδία τελειώνει με το θριαμβευτικό φαγοπότι της γαμήλιας ένωσης του Πεισθέταιρου με την ουράνια θεά.
Η πλοκή των Ορνίθων δεν στηρίζεται στην αληθοφάνεια, ούτε υπακούει στη λογική. Η τάξη ανατρέπεται, οι αξίες που συνέχουν την κοινωνία ευτελίζονται, πρόσωπα και θεσμοί γελοιοποιούνται, θεοί και ήρωες συμμορφώνονται με το γεμάτο γοητευτικό ηδονισμό κωμικό ήθος, που εν τέλει καθιστά το έργο απόλυτα πρωτότυπο και διαχρονικά άφθαρτο στην ουσιαστική μοναδικότητά του.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αριστοφάνη, Όρνιθες, μτφρ. Θρ. Σταύρου, Αθήνα 2010.
Bowie, A.M., Αριστοφάνης, Μύθος, Τελετουργία και Κωμωδία, μτφρ. Α.Μαρκαντωνάτος, Αθήνα (Τυπωθήτω –Δαδανός) 1999.
Dover, K.J., H κωμωδία του Αριστοφάνη, μτφρ. Φ.Ι.Κακριδής, Αθήνα (ΜΙΕΤ) 2010.
Ξιφαρά, Π., «Το αριστοφανικό έργο» στο Ανδριανού Ε., Ξιφαρά Π., Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο, Ο Δραματικός Λόγος από τον Αισχύλο ως το Μένανδρο, Πάτρα (ΕΑΠ) 2001.
Κακριδή, Φ.Ι., Αριστοφάνους Όρνιθες, ερμηνευτική έκδοση, Γιάννενα (Δωδώνη) 1982.
Lesky, A., Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, Θεσσαλονίκη, (Αφοι Κυριακίδη) 2011.
Sommerstein, A. H., Αρχαίο ελληνικό δράμα και δραματουργοί, επιστ. επιμ. Ι. Ν. Παπα-δοπούλου, μτφρ. Αρετή Χρήστου, Αθήνα (Μεταίχμιο)
Τσακμάκης Α. «Αρχαία και Μέση Κωμωδία» στο Αρχαία Ελληνική Φιλολογία, Πάτρα (ΕΑΠ) 2001.
Zimmermann, B., Η αρχαία ελληνική κωμωδία, μτφρ. Η. Τσιριγκάκης, επιμ. Δ.Ι. Ιακώβ, Αθήνα (Παπαδήμας) 2002.
Δημήτρης Καλαντζής
Latest posts by Δημήτρης Καλαντζής (see all)
- Ο «τέτοιος» στο Χαλάνδρι - September 10, 2023
- Δημιουργείται ο πρώτος Ξενώνας Φιλοξενίας Άστεγων και Ευάλωτων ΛΟΑΤΚΙ+ Ατόμων στην Αθήνα - August 30, 2023
- Το gay Πεδίον του Άρεως - May 17, 2023
