Νεκρικοί διάλογοι του Λουκιανού: Κυνική σάτιρα από έναν αριστοτέχνη του λόγου

LUCIAN

Η σατιρική διάθεση, η φαντασία και το ταλέντο στην επεξεργασία στοιχείων προγενέστερων λογοτεχνικών ειδών, κάνουν τα έργα του Λουκιανού να ξεχωρίζουν σε ποιότητα και σπιρτάδα από όλη τη λογοτεχνική παραγωγή της αυτοκρατορικής περιόδου. Με τους αυθάδεις Νεκρικούς Διαλόγους του, διακωμωδεί τον μεγαλύτερο φόβο του ανθρώπου, το θάνατο, αλλά και τις αξίες της επίγειας ζωής, όπως τον πλούτο και τη δόξα.

του Δημήτρη Καλαντζή

Ο Λουκιανός γεννήθηκε στα Σαμόσατα, πρωτεύουσα επαρχία της Συρίας περίπου το 120 μ.Χ. και πέθανε μετά το 180 μ.Χ., έχοντας ταξιδέψει πολύ και κερδίσει δόξα και χρήμα από τη σοφιστική του δραστηριότητα. Η καταγωγή του ήταν από φτωχή οικογένεια, αλλά κατάφερε να γίνει ένας επιτυχημένος ρήτορας πριν στραφεί στη φιλοσοφία και στη συγγραφή ενός νέου λογοτεχνικού είδους, αυτού των σατιρικών διαλόγων.

Ο Λουκιανός πήρε τον διάλογο, όπως τον είχε καλλιεργήσει με επιτυχία ο Πλάτωνας και, εφαρμόζοντας τις τεχνικές που του είχε δώσει η ρητορική παιδεία του, τον μετασχημάτισε σε δικό του εκφραστικό όργανο, με το οποίο μπορούσε να πει σκληρές αλήθειες με διασκεδαστικό τρόπο.

Στα έργα του συνδυάζει τη φιλοσοφική μελέτη, την παρωδία, την κωμωδία, το ανέκδοτο και τη ζωηρόχρωμη διήγηση, έτσι που να καταλήγει σε «σπουδογέλειον», στο να προκαλεί δηλαδή γέλιο για σπουδαία ζητήματα.

Οι Νεκρικοί Διάλογοι είναι το πιο γνωστό έργο του Λουκιανού. Περιλαμβάνει τριάντα διαλογικά στιγμιότυπα, στα οποία συμμετέχουν γνωστές προσωπικότητες που βρίσκονται στον Άδη (ομηρικοί ήρωες, Μ.Αλέξανδρος κ.α.). Οι σπουδαίοι αυτοί πεθαμένοι συζητούν φλέγοντα ζητήματα που τους απασχολούσαν όσο ήταν ζωντανοί, όπως η φτώχεια, η υποκρισία των φιλοσόφων και το κυνήγι της δόξας που, εκ των υστέρων, διαπιστώνουν ότι όλα μάταια, αφού η κατάληξη είναι πάντα μία και δεν κάνει διάκριση για κανέναν: ο θάνατος και η πλήρης ισότητα στον κάτω κόσμο.

Για του Νεκρικούς διαλόγους του, ο Λουκιανός χρησιμοποιεί ως πρωταγωνιστή τον Μένιππο, ένα «φοβερό σκυλί» που «ακόμα και με το γέλιο του δαγκώνει». Επρόκειτο για τον κυνικό φιλόσοφο του 3ου αι. π.Χ. από τα Γάδαρα της Παλαιστίνης, που οι λίγες πληροφορίες που έχουμε για αυτόν λένε ότι αρχικά ήταν δούλος αλλά κατάφερε να αποκτήσει την ελευθερία του και να κερδίσει πολλά χρήματα με τοκογλυφικούς τρόπους για να τα χάσει όλα στο τέλος, να πάθει κατάθλιψη και να αυτοκτονήσει.

Το έργο του Μένιππου δε διασώζεται οπότε δεν μπορούμε να γνωρίζουμε σε ποιο βαθμό επηρέασε το έργο του Λουκιανού. Είναι σίγουρο ότι ο Λουκιανός χρησιμοποίησε μερικά θέματα έργων του Μένιππου, τα οποία όμως κάλλιστα θα μπορούσαν να είναι και θέματα άλλων (ή και όλων) των κυνικών φιλοσόφων.

Στον διάλογο Χάροντα και Μενίππου παρακολουθούμε τον πρώτο να ζητά τα «ναύλα» από το δεύτερο, ο οποίος όμως δεν τα έχει αφού έζησε μέχρι το θάνατό του με τα ιδεώδη των κυνικών: απλή ζωή σύμφωνα με τη φύση, εγκράτεια χωρίς παρεκκλίσεις και άρνηση των καθιερωμένων κοινωνικών αξιών όπως η δόξα, η ομορφιά και ο πλούτος.

(Η μετάφραση είναι του Π.Μουλλά):

ΧΑΡΩΝ: Παλιοτόμαρο, πλήρωσέ μου τα ναύλα σου!

ΜΕΝΙΠΠΟΣ: Φώναζε όσο θέλεις, αν σ᾽ αρέσει!

ΧΑΡΩΝ: Πλήρωσε, σου λέω, που σε πέρασα από τη λίμνη!

ΜΕΝΙΠΠΟΣ: Δεν μπορείς να πάρεις από όποιον δεν έχει.

ΧΑΡΩΝ: Υπάρχει άνθρωπος που να μην έχει έστω και οβολό;

ΜΕΝΙΠΠΟΣ: Αν υπάρχει κι άλλος, δεν ξέρω. Εγώ πάντως δεν έχω.

ΧΑΡΩΝ: Μα τον Πλούτωνα, θα σε πνίξω, κάθαρμα, αν δεν πληρώσεις!

ΜΕΝΙΠΠΟΣ: Κι εγώ με τη μαγκούρα θα σου σπάσω το κεφάλι!

ΧΑΡΩΝ: Άδικα λοιπόν σου έχω κάνει τέτοιο ταξίδι;

ΜΕΝΙΠΠΟΣ: Να σε πληρώσει για λογαριασμό μου ο Ερμής! Αυτός με παράδωσε σε σένα.

ΕΡΜΗΣ: Τώρα μάλιστα, σώθηκα! Να πληρώνω και για τους νεκρούς!

ΧΑΡΩΝ: Εγώ πάντως δεν σ᾽ αφήνω.

ΜΕΝΙΠΠΟΣ: Ωραία. Τράβα και τη βάρκα σου στη στεριά, και περίμενε όσο θέλεις! Τι να σου δώσω, αφού δεν έχω πεντάρα;

ΧΑΡΩΝ: Δεν ήξερες ότι έπρεπε να φέρεις τα ναύλα σου μαζί σου;

ΜΕΝΙΠΠΟΣ: Το ήξερα, αλλά δεν είχα. Κι ύστερα; Έπρεπε γι᾽ αυτό να μην πεθάνω;

ΧΑΡΩΝ: Εσύ μόνο λοιπόν θα καυχιέσαι πως πέρασες τζάμπα;

ΜΕΝΙΠΠΟΣ: Καθόλου τζάμπα, φίλε μου. Και νερό από τη βάρκα έβγαλα, και κουπί τράβηξα και, στο κάτω κάτω, ήμουν ο μόνος από τους επιβάτες που δεν έκλαιγα!

ΧΑΡΩΝ: Αυτά δεν είναι πληρωμή. Πρέπει να δώσεις τον οβολό, είναι νόμος. Δεν γίνεται αλλιώς.

ΜΕΝΙΠΠΟΣ: Τότε ξαναγύρισέ με στη ζωή.

ΧΑΡΩΝ: Αστείος που είσαι! Για να με ταράξει στο ξύλο ο Αιακός;

ΜΕΝΙΠΠΟΣ: Άσε με ήσυχο λοιπόν!

ΧΑΡΩΝ: Δείξε μου τι έχεις στο σακούλι.

ΜΕΝΙΠΠΟΣ: Λούπινα, αν θέλεις, και δείπνο της Εκάτης.

ΧΑΡΩΝ: Βρε Ερμή, από πού μας τον έφερες αυτόν τον σκύλο; Τι λόγια έλεγε στο ταξίδι! Κορόιδευε και περιγελούσε όλους τους επιβάτες, κι ήταν ο μόνος που τραγουδούσε όταν εκείνοι έκλαιγαν!

ΕΡΜΗΣ: Μα δεν ξέρεις, Χάρων, ποιον κουβάλησες με τη βάρκα σου; Έναν άνθρωπο αληθινά ελεύθερο. Αυτός δεν νοιάζεται για τίποτε. Είναι ο Μένιππος!

ΧΑΡΩΝ: Αχ, αν σε ξανάβρω κάποτε…

ΜΕΝΙΠΠΟΣ: Αν με ξανάβρεις… Μα δεν πρόκειται να με πετύχεις για δεύτερη φορά!

Η ιδέα ότι ο Χάροντας θα πρέπει να πληρωθεί για τη μεταφορά των ψυχών υπάρχει ήδη στον Αριστοφάνη (Βάτραχοι), εδώ όμως γίνεται αφορμή για κωμικούς διαλόγους εξαιρετικής έντασης. Στο απόσπασμα εντοπίζουμε αναφορές σε μυθικά πρόσωπα που παραπέμπουν σε έργα του Πλάτωνα (Αιακός στην Απολογία Σωκράτους και στον Γοργία) ή του Ησίοδου (Εκάτη στην Θεογονία) και βέβαια στου Αριστοφάνη.

Πρωταρχικός σκοπός του Λουκιανού δεν ήταν να διδάξει, να υπερασπιστεί ή να κατηγορήσει, αλλά να ψυχαγωγήσει όπως ακριβώς ήθελαν να κάνουν οι ποιητές της Αρχαίας Κωμωδίας, τους οποίους θεωρεί προγόνους του. Η σοφιστική ρητορική τον βοήθησε να αναπτύξει τις ικανότητες του ανεκδότου και του επιχειρήματος. Ο Πλατωνικός διάλογος του προμήθευσε τα πρότυπα για πολλά από τα έργα του, ενώ η μορφή της σάτιρας που γράφτηκε από τον Μένιππο, ήταν υπεύθυνη για τους αιχμηρούς διαλόγους που προκαλούσαν τον εφησυχασμό του κόσμου.

Ο Λουκιανός κατάφερε με το αξιοθαύμαστο ταλέντο του να αφομοιώσει τέλεια τις επιδράσεις από τους παλαιούς και να παρουσιάσει ως εντελώς δικά του τα όποια δάνεια, επιβεβαιώνοντας την εικόνα ενός λογοτέχνη με γόνιμο πνεύμα, του οποίου τα έργα κατέχουν μία ξεχωριστή θέση ανάμεσα στα κλασικά της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Easterling P.E. – Knox B.M.W., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα, 2000.

Hutchinson G.O., H Ελληνιστική Ποίηση, Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 2007.

Ηλιάδου Ε., «Λουκιανός» στο Βερτουδάκης Β., κ.α., Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία, Τόμος Β΄, Ελληνιστική και Αυτοκρατορική Περίοδος, ΕΑΠ, Πάτρα, 2001.

Ηλιάδου Ε., Λουκιανού Δις Κατηγορούμενος, Κέντρον Εκδόσεως Έργων Ελλήνων Συγγραφέων, Αθήνα, 1997.

Lesky A., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη Α.Ε., Θεσσαλονίκη, 2011.

Παπαϊωάννου Β., Λουκιανός, ο Μεγάλος Σατιρικός της Αρχαιότητας, Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Θεσσαλονίκη, 1976.

Χρηστίδης Δ., Λουκιανός, 1. Σάτιρα θανάτου και κάτω κόσμου, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 2002.

Bio
Latest Posts

Δημήτρης Καλαντζής

Γεννήθηκε, μεγάλωσε και ζει στο κέντρο της Αθήνας. Σπούδασε δημοσιογραφία στο «Εργαστήρι» και Ελληνικό Πολιτισμό στο ΕΑΠ. Έχει δουλέψει σε εφημερίδες, ραδιοφωνικούς & τηλεοπτικούς σταθμούς και τώρα διερευνά τους κώδικες του διαδικτύου. Αγαπά τις ανθρώπινες ιστορίες και τις γάτες.