Μπορεί το «αντίο» του Μίκη Θεοδωράκη στον επί 50 χρόνια φίλο του Φιντέλ Κάστρο, να ήταν λιτό («Αγαπημένε Φιντέλ, Μας άφησες και είναι η πρώτη φορά που διαφωνώ μαζί σου. Αθήνα 26.11.2016»), ο μεγάλος μουσικοσυνθέτης όμως έχει μιλήσει αναλυτικά για τη γνωριμία του με τον «κομαντάντε» και τις προσωπικές στιγμές που πέρασαν μαζί στον δημοσιογράφο / συγγραφέα Γιώργο Μαλούχο για τις ανάγκες του βιβλίου «ΜΙΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ 85 ΧΡΟΝΙΑ ΑΞΙΟΣ ΕΣΤΙ – Ο ΣΥΝΘΕΤΗΣ ΑΦΗΓΕΙΤΑΙ ΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΣΤΟΝ ΓΕΩΡΓΙΟ Π. ΜΑΛΟΥΧΟ». Το απόσπασμα που παραθέτουμε δίνει ανάγλυφα αυτή τη δυνατή σχέση.
«Το ’81-’82 πήρα τη λαϊκή μου ορχήστρα, τη Φαραντούρη, τον Πανδή και τον Νταλάρα, και πήγα στην Κούβα ως βουλευτής πλέον του ΚΚΕ, αποκαταστημένος πια. Μάλιστα θυμάμαι ότι ο Κάστρο, όταν συναντηθήκαμε, μου είπε: “Δεν είχαμε δίκιο ούτε εγώ ούτε εσύ. Κακώς χτυπήσαμε τη Σοβιετική Ένωση. Η Σοβιετική Ένωση αυτή τη στιγμή μας στηρίζει. Είναι τέτοια η αδερφική βοήθειά της, είναι τόσα τα πετρελαιοφόρα που έρχονται στην Κούβα το ένα πίσω από το άλλο, ώστε μπορείς να πας περπατώντας από εδώ στη Σοβιετική Ένωση”. Πράγματι, η Κούβα δεν είχε καθόλου πετρέλαιο και τους προμήθευε αποκλειστικά η Σοβιετική Ένωση. Ο Κάστρο μου μιλούσε με πάρα πολύ θερμά λόγια για την υποστήριξη των Σοβιετικών προς τη χώρα του.
»Ήταν πολύ σημαντικό το γεγονός ότι ήμουν προσωπικός προσκεκλημένος του Κάστρο. Ήταν συνέχεια μαζί μου, ζήσαμε μαζί με τον Κάστρο περίπου ένα μήνα. Τον είχα δει και άλλες φορές, τούτη τη φορά όμως ήμασταν αχώριστοι. Μου παραχώρησαν ένα σπίτι έξω από την Αβάνα, αυτά τα σπίτια τα λένε “protocol”, είναι να σπίτια που στην επανάσταση τα είχαν επιτάξει για τα ξυπόλητα παιδιά, τα οποία τώρα τα διέθεταν για τους ξένους. Έμενε όλοι η οικογένειά μου εκεί, όπως επίσης και η τότε γραμματέας μου. Στο σπίτι αυτό η ατμόσφαιρα ήταν πολύ προσωπική και ζεστή και υπήρχε η δυνατότητα να δεξιωθώ εκεί αρκετό κόσμο.
»Έτσι, στα γενέθλιά μου, στις 29 Ιουλίου, μου έκαναν έκπληξη οργανώνοντας ένα μεγάλο πάρτι. Το σπίτι αυτό είχε ένα μεγάλο κήπο γεμάτο τροπικά φυτά και εκεί ήρθε ο Κάστρο με ορισμένους άλλους ηγέτες και καθίσαμε μέχρι το πρωί. Ήταν μαζί μας μάλιστα ο Ζαν Λουί Τρεντινιάν, ο μεγάλος ηθοποιός. Η γυναίκα του ήταν σκηνοθέτιδα και την ίδια περίοδο είχε ξεκινήσει τη σειρά video-livres, δηλαδή βιβλία-βίντεο, κι έκανε μια βιντεοταινία για μένα. Έτσι μ’ ακολουθούσε όπου πήγαινα.
»Την ημέρα των γενεθλίων μου δόθηκε η τελευταία μεγάλη συναυλία στην Αβάνα. Αποφασίσαμε να την κάνουμε σε κλειστή πλατεία, ισπανικής αρχιτεκτονικής, με καμάρες γύρω γύρω, μπροστά στον καθεδρικό ναό, ο οποίος είχε κλείσει από την εποχή της επανάστασης και δεν είχε ξανανοίξει από τότε. Εκεί μπροστά είχαν στήσει την εξέδρα όπου θα ανέβαιναν οι μουσικοί και οι χορωδοί.
»Εγώ στο μεταξύ είχα γνωριστεί με το δήμαρχο της Αβάνας, ο οποίος ήταν συγχρόνως διευθυντής της αρχαιολογικής υπηρεσίας και υπεύθυνος για τη συντήρηση των μνημείων. Είχαμε γίνει φίλοι, καθώς λοιπόν κάναμε πρόβα εκείνη την ημέρα μπροστά στην εκκλησία, του είπα:
“Θέλω να μου κάνεις μια χάρη αύριο στη συναυλία: να ανοίξεις την πόρτα της εκκλησίας και να ανάψεις τους πολυελαίους”.
Πραγματικά, από τη θέση όπου διηύθυνα έβλεπα μπροστά μου την τεράστια πόρτα του καθεδρικού ναού.
“Μα θα με βάλουν φυλακή αν το κάνω! Αυτό δεν έχει ξαναγίνει ποτέ”, μου είπε ο δήμαρχος.
“Θα σε καλύψω εγώ”, του υποσχέθηκα, “αλλά μην πεις σε κανέναν τίποτα. Θα το κάνουμε έκπληξη”.
Βασίστηκε στη σχέση μου με τον Κάστρο ο δήμαρχος και δήλωσε: “Θα το κάνω”. “Και κάτι άλλο”, του είπα: “Όταν στο τέλος πια σηκώσω τα χέρια μου και τα κάνω γροθιές, να χτυπήσουν οι καμπάνες”.
“Αυτό είναι αδύνατον”, αντέδρασε. “Αν το κάνω, θα νομίσουν ότι γίνεται αντεπανάσταση”.
“Θα το κάνεις και αυτό, το παίρνω επάνω μου”, του είπα.
»Την άλλη μέρα ήταν εκεί όλη η ηγεσία, υπήρχε φυσικά πολλή φρουρά και βέβαια πλήθος κόσμου. Μπροστά μπροστά ο Κάστρο. Με το πρώτο κομμάτι, ανοίγει η πόρτα και κάνουν όλοι με θαυμασμό “Ααα!”. Μετά ανάβουν οι πολυέλαιοι, ξανά ένα ηχηρό “Ααα!”. Στρεφόμουν να δω τι γίνεται στο κοινό, κοίταζα τον Κάστρο… ησυχία.
»Όταν όμως στα τελευταία ακόρντα άρχισαν να χτυπάνε οι καμπάνες… σηκώθηκε επάνω ο Κάστρο και σηκώθηκαν όλοι μαζί του. Έχω σε βίντεο τη στιγμή που σπεύδω, τον αγκαλιάζω, τον φιλάω και του λέω: “Ησύχασε, δε συμβαίνει τίποτα, εγώ το έκανα”. Ήταν έτοιμος να τραβήξει το πιστόλι του!
- Ο κόσμος ενθουσιάστηκε, υποθέτω.
Δεν είμαι σίγουρος, μάλλον φοβήθηκαν, γιατί θα απόρησαν, θα αναρωτήθηκαν τι ήταν αυτές οι κωδωνοκρουσίες… Ο κόσμος χειροκροτούσε στο τέλος, αλλά δεν ξέρω αν το έκανε για το τραγούδι, για τις καμπάνες, για τον Κάστρο… ίσως για όλα μαζί.
Η συναυλία του Μίκη Θεοδωράκη το 1981 μπροστά στον καθεδρικό ναό της Αβάνας, με τον Φιντέλ Κάστρο να εμφανίζεται ανάμεσα στους θεατές. Ο ηγέτης της Κούβας είχε πει τότε:
«Πιστεύω ότι η μουσική είναι ακόμα πιο δύσκολη από την πολιτική. Η απόδειξη είναι ότι υπάρχουν περισσότεροι πολιτικοί στον κόσμο και λιγότεροι μουσικοί. Υπάρχουν, όμως, ακόμα λιγότεροι επαναστάτες καλλιτέχνες, αν και οι καλλιτέχνες γενικά εύχονται την επανάσταση. Υπάρχουν πολλοί πολιτικοί που δεν είναι επαναστάτες. Έτσι, το ποσοστό των επαναστατών καλλιτεχνών είναι πολύ μεγαλύτερο από αυτό των πολιτικών», δήλωσε ο ηγέτης της κουβανικής επανάστασης μπροστά στις κάμερες.
«Θυμάμαι τον Κάστρο να κοροϊδεύει τις γυναίκες, μιλούσε ειρωνικά, γιατί όλοι οι Κουβανοί είναι… “Λατίνοι”, όπως και οι Έλληνες.
- Είναι γυναικάς δηλαδή ο Κάστρο;
Βέβαια, είναι πολύ γυναικάς, αλλά εγώ δεν το κατάλαβα τότε. Όπου και να τον έβλεπα ήταν πάντα ντυμένος στρατιωτικά, περιστοιχισμένος από ολόκληρο επιτελείο. Ο γιατρός του ήταν πάντα στα δέκα μέτρα με το βαλιτσάκι, καθώς και ο φρουρός του, ένας ψηλός νέγρος, ο οποίος δεν άφηνε καθόλου να πλησιάσεις. Εμείς οι Έλληνες είμαστε και διαχυτικοί, έτσι, όταν τον έπιανα στον ώμο, μου έκανε πέρα το χέρι.
- Ο φρουρός το έκανε αυτό;
Ναι, ο φρουρός, ο οποίος ήταν συνέχεια πίσω του. Υπήρχε κι ένας άλλος, ο οποίος κατέγραφε σε κασέτες ό,τι έλεγε ο Κάστρο. Αργότερα έμαθα ότι ήταν απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής ό,τι πει ο Κάστρο να μείνει γραμμένο στην Ιστορία – έτσι αυτός μαγνητοφωνούσε αμέτρητες κασέτες κάθε μέρα. Υπήρχε επίσης ένας φωτογράφος, που τραβούσε φωτογραφίες κάθε πέντε λεπτά, και τέλος ο πιο σημαντικός: αυτός που κουβαλούσε το βαλιτσάκι με το κόκκινο τηλέφωνο – γιατί ο Κάστρο περίμενε πάντοτε από στιγμή σε στιγμή κάποια απόβαση. Αυτοί ήταν το επιτελείο του και τον ακολουθούσαν όπου κι αν πήγαινε. Που να χωρέσει λοιπόν γυναίκα;
»Την ώρα λοιπόν που έκανε πλάκα με τους άλλους άντρες, έτυχε να είναι μια κοπέλα παρούσα, που τους άκουσε, θύμωσε και είπε στον Κάστρο:
“Δεν επιτρέπεται μπροστά μου να λέγονται τέτοια πράγματα για τις γυναίκες”.
“Και ποια είσαι εσύ;” τη ρώτησε ο Κάστρο.
“Εγώ είμαι η ταμίας του θεάτρου”, του απάντησε.
Εγώ την ήξερα. Στο θέατρο αυτό είχαμε κάνει πολλές συναυλίες και είχαμε γνωριστεί.
“Και τι κάναμε;” απόρησε ο Κάστρο.
“Ρωτάτε εμένα που έχω ένα παιδί μόνη μου, χωρίς άντρα, πως τα βγάζω πέρα; Εγώ παίρνω τόσα το μήνα και για να αγοράσω ένα ζευγάρι παπούτσια θέλω ακριβώς το μισό μισθό ενός μηνός. Με ρωτάς εσύ πως ζω;” του απάντησε.
“Μα εγώ ξέρω ότι τα παπούτσια κάνουν τόσο”, είπε ο Κάστρο.
“Αυτά είναι χάρτινα. Σε κοροϊδεύουν. Τα καλά παπούτσια κάνουν τόσο”, συνέχισε εκείνη.
“Με συγχωρείς πάρα πολύ, δεν ήθελα να σε θίξω”, άρχισε ο Κάστρο.
“Όχι”, επέμεινε αυτή, “δεν επιτρέπεται να μιλάς με αυτό τον τρόπο για τις γυναίκες”.
“Συγνώμη, συγνώμη”, της έλεγε συνέχεια, “δεν ήθελα να προσβάλω τις γυναίκες”. Και την πήρε αγκαζέ και χάθηκαν στον κήπο καθώς προσπαθούσε να της δώσει εξηγήσεις…
»Ένα άλλο βράδυ πάλι, με ξύπνησε περίπου στις έξι το πρωί το τηλέφωνο. Το σήκωσα και ήταν ο ίδιος ο Κάστρο: “Έρχομαι στο σπίτι”, μου είπε. “Να φωνάξω τον διερμηνέα”, σκέφτηκα, γιατί καταλάβαινα πολύ λίγα κουβανέζικα, όμως ώσπου να έρθει ο διερμηνέας, ο Κάστρο ήταν ήδη στο σπίτι μου.
»Σηκώθηκα, βγήκαμε έξω και μου έλεγε διάφορα, από τα οποία εγώ ξεχώριζα το “una vaca”, αλλά κατά τα άλλα δεν καταλάβαινα τίποτα. Φτάνει λοιπόν ο διερμηνέας και μου εξηγεί ότι ο Κάστρο ονειρεύτηκε τη vaca, την αγελάδα του, και ήρθε να με δει γιατί είδε στον ύπνο του ότι η αγελάδα του έφυγε και πήγε στον ουρανό κι έσκασε. Είχε μεγάλη αγωνία!
“Ποια είναι αυτή η αγελάδα;” ρώτησα.
“Η vaca είναι όλη μας η ελπίδα για την αναπαραγωγή”, εξήγησε ο Κάστρο. “Έχουμε μια καταπληκτική vaca, η οποία παράγει πάνω από εκατό κιλά την ημέρα γάλα, ρεκόρ. Δε διαβάζεις εφημερίδα;”
»Πράγματι, κάθε μέρα ο Τύπος είχε τη φωτογραφία της αγελάδας και έλεγε πόσο γάλα έκανε. Ο Κάστρο περίμενε με την αγελάδα αυτή και με τους… απογόνους της να μπορέσει να θρέψει την Κούβα. Έδινε πολύ σημασία στη vaca, ήταν… ερωτευμένος με την αγελάδα του. Όταν πέθανε την ταρίχευσαν. Είναι σήμερα στο μουσείο η vaca του Κάστρο.
»Όταν πήγα στην Κούβα το ’62, διδάσκονταν τα πρώτα απλά μαθήματα του μαρξισμού – σχεδόν δεν ήξεραν εκεί τι θα πει Μαρξ. Φαντάζεσαι τώρα τον Κάστρο να είναι αρχηγός της επανάστασης, να έχει πετύχει η επανάστασή του, και ο πρώην γραμματέας του ΚΚ Κούβας να του κάνει μαθήματα μαρξισμού; Ο Κάστρο ήταν ένας φιλελεύθερος αστός, αλλά η βλακεία των Αμερικανών τον έσπρωξε να γίνει αυτός που ξέρουμε όλοι σήμερα.
»Ένα βράδυ καθίσαμε να φάμε χελώνα. Φορούσε ένα πράσινο πουλόβερ, ήταν βρεγμένα τα μαλλιά του και η εικόνα του μου θύμισε τον Άρη Βελουχιώτη. Όταν του το είπα, με ρώτησε με έκδηλη απορία: “Ποιος είναι αυτός;” Του διηγήθηκα τότε την ιστορία του ελληνικού κινήματος. Έμεινε κατάπληκτος, γιατί δε γνώριζε το μέγεθος των προσπαθειών και των θυσιών μας. Κάποτε με ρώτησε ξαφνικά:
“Εσύ με αποκάλεσες μονάρχη. Είμαι μονάρχης εγώ;”
- Το είχε ακούσει;
Είχα πει πριν από πέντε χρόνια ότι οι χώρες του σοσιαλισμού είχαν εκφυλιστεί σε σύγχρονες μοναρχίες.
- Του το είπατε έτσι;
Ναι, βέβαια. “Τι άλλο είσαι;” του είπα. “Εγώ δεν βλέπω κανέναν άλλον να αποφασίζει εδώ πέρα, εσύ αποφασίζεις. Άλλο αν εσύ αποτελείς εξαίρεση, γιατί είσαι πραγματικός επαναστάτης, είσαι δημοκράτης, συζητάς, είσαι χαρισματικός άνθρωπος. Όταν όμως φύγεις, τι θα γίνει; Ο επόμενος που θα σε διαδεχθεί θα είναι, το πιθανότερο, ένας γραφειοκράτης. Για ποιο λόγο να αποφασίζει αυτός μόνος; Γιατί εσύ είσαι μόνος”.
“Εγώ δεν αποφασίζω μόνος”, μου απάντησε.
“Μα ποιος αποφασίζει, Φιντέλ; Εσύ αποφασίζεις”, επέμεινα.
“Ίσα ίσα”, μου εξήγησε, “όταν έγινε συνέδριο του Κόμματος στην πόλη τάδε, εγώ ήμουν εναντίον τους…”
“Όλα αυτά μου φαίνονται γραφικά”, είπα.
“Μα, αν ήμουν μονάρχης, δε θα έβλεπες κάποιο άγαλμά μου; Είδες δική μου φωτογραφία πουθενά; Έχει στηθεί μόνο μία γιγαντοαφίσα που είμαι με τον Μπρέζνιεφ, και αυτό το έκανα επειδή είμαι ηγέτης, τότε που τον περιμέναμε να έρθει στο αεροδρόμιο. Έχεις δει πουθενά αλλού τίποτ’ άλλο;”
Πράγματι, του Τσε Γκεβάρα είχαν φωτογραφίες παντού, όμως πουθενά δεν είδα τον Φιντέλ.
- Δεχόταν να ακούσει αυτή την κριτική;
Βεβαίως. Θυμηθήκαμε και τα παλιά μας και αρχίσαμε σε λίγο να κάνουμε κριτική στη Σοβιετική Ένωση. Κάτι μου είπε τότε για τους Σοβιετικούς και του έδειξα επάνω, μήπως υπήρχαν μικρόφωνα.
“Ποια μικρόφωνα;” τινάχτηκε. “Άμα υπάρχουν μικρόφωνα, τότε θα είναι δικά μου”, είπε με χιούμορ και όλοι γελάσαμε.
“Μην είσαι τόσο βέβαιος”, του απάντησα.
*//*
»Πριν από χρόνια, μου έστειλε μια κούτα πούρα και μου έγραφε “Μίκη, με ξέχασες”. Το έχει καδράρει η Μαργαρίτα. Λίγα χρόνια πιο πριν μου είχε μηνύσει μέσω της εδώ κουβανέζικης πρεσβείας να ξεκινήσω πάλι περιοδείες με το Canto General κατά του αποκλεισμού της Χιλής, αλλά δεν έχω πια κουράγιο να πάω στην Κούβα, είναι πολύ μακριά και το κλίμα της χώρας πάρα πολύ βαρύ.
- Πάντως είναι η τελευταία σοσιαλιστική χώρα που απόμεινε και θα το μετανιώσετε αν δεν πάτε, γιατί θα γίνει καπιταλιστική και αυτή και δε θα προλάβετε να τη δείτε στα τελευταία… σοσιαλιστικά της.
Εδώ όλοι κάνουν ένα λάθος: στην Κούβα δεν είναι το σύστημα διαφορετικό, είναι οι άνθρωποι διαφορετικοί. Ο Φιντέλ έχει την συντριπτική πλειοψηφία του λαού μαζί του, τον λατρεύουν, έχει με το μέρος του τουλάχιστον το 80%.
- Μα έτσι έχει δημιουργηθεί στη Φλόριντα αυτή η τεράστια κουβανέζικη αποικία.
Ναι, που είναι όλοι αυτοί οι διαφωνούντες και οι του κοινού ποινικού δικαίου. “Τι να τους κάνω;” μου έλεγε. Η Κούβα, όπως και η Κίνα, έκανε την κάθαρση του παλαιού καθεστώτος τον πρώτο μήνα της επικράτησής της. Τότε έγιναν αγριότητες, διότι όλους αυτούς οι οποίοι ήταν πράγματι υπεύθυνοι για τα βάσανα που είχε υποστεί ο λαός στην Κούβα τους δίκασαν μέσα σε στάδια, έστησαν λαϊκά δικαστήρια, και είναι άγριο πράγμα να δικάζει ο πληγωμένος λαός. Ο Μάο Τσε Τουνγκ είπε ότι έχει πολύ μεγάλη σημασία η διαδικασία της κάθαρσης σε ένα λαό όπως το λαό της Κίνας, που επί αιώνες ήταν κάτω από τη μπότα ανθρώπων που τον βασάνιζαν, που τον εξόντωναν.
»Στην Κούβα επίσης διαπράχτηκαν αγριότητες μέσα στα στάδια, γιατί από το προηγούμενο καθεστώς υπέφεραν πάρα πολλοί. Σκέψου να έχουν κάνει πόρνη την κόρη σου και να την εκμεταλλεύονται… Οι περισσότεροι ήταν πονεμένοι άνθρωποι. Λοιπόν, επήλθε αυτή η κάθαρση…
- Βέβαια η Κούβα ήταν πράγματι ένα πορνείο της Αμερικής, όπως είπατε.
Τα παιδιά που ήταν ξυπόλητα και πεινασμένα το υιοθέτησε το κράτος, τα έβαλε μέσα στα σπίτια των πλουσίων, τα έκανε πριγκιπόπουλα. Εγώ το είδα το ’62, έμεναν σε σπίτια που έμοιαζαν με βίλες της Εκάλης και του Ψυχικού και ήταν ντυμένα σαν πραγματικά πριγκιπόπουλα, μάλιστα είχαν και προσωπικό να τα υπηρετεί: τη μαγείρισσά τους, την νταντά τους, ήταν και το σχολείο τους πλάι. Αυτά τα παιδιά μεγάλωσαν, σπούδασαν, ήταν τότε δέκα χρονών, άρα σήμερα είναι πενήντα, εξήντα. Αυτοί οι άνθρωποι με τίποτα δεν αλλάζουν τις πεποιθήσεις τους, διότι τους υιοθέτησε το κράτος, σπούδασαν με την αμέριστη βοήθεια του κράτους. Γι’ αυτό είναι διαφορετική η κατάσταση στην Κούβα, δε στέκεται τόσα χρόνια ο Κάστρο χωρίς λόγο…
