Διαμόρφωσαν τη σκέψη μας, το γούστο μας, την αντίληψη που βλέπουμε τον κόσμο και απολαμβάνουμε την τέχνη. Από τον Umberto Eco και τη Zaha Hadid μέχρι τον Edward Alby και τον David Bowie, το 2016 μας στέρησε λαμπερούς φάρους πολιτισμού, σταθερές αναφορές σε ένα κόσμο που κινείται σε όλο και πιο ρευστά και ασαφή πλαίσια. Από το 2017 θα απουσιάζει η δημιουργία τους. Το στίγμα τους όμως, μέλλει να εκπέμπει για καιρό γιατί έτσι είναι οι φάροι: ακόμα και σβηστοί, μένουν στο χάρτη του μυαλού των ναυτιλλομένων του κόσμου…
Umberto Eco
Ο σπουδαίος συγγραφέας και διανοούμενος Umberto Eco εντόπισε και ανέδειξε την πολιτισμική σημασία κάθε δημόσιας ανθρώπινης έκφρασης. Το εύρος της μελέτης του ξεκινούσε από την αισθητική του Μεσαίωνα και κατέληγε στα pop comics. Καθηγητής της σημειωτικής, η οποία βλέπει τον κόσμο ως ένα δίκτυο από σημείων με κρυμμένα μηνύματα που περιμένουν να αποκρυπτογραφηθούν, ο Eco κέρδισε την παγκόσμια προσοχή το 1980 με το πρώτο του μυθιστόρημα «Το όνομα του Ρόδου», που πούλησε πάνω από 10 εκατομμύρια αντίτυπα. Με τη μορφή μίας ιστορίας μυστηρίου, ο Eco κατάφερε να γνωρίσει σε ένα ευρύτατο κοινό τη μεταμοντερνική θεωρία που ζητά τον κατακερματισμό, της ανάλυση και την κριτική ανασύσταση του κόσμου που μας περιβάλλει. Ανάμεσα στο θησαυρό που άφησε στην ανθρωπότητα είναι δεκάδες δοκίμια για τη γλώσσα, την ανθρωπολογία, τη λογοτεχνική κριτική και τη λειτουργία των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Ο Eco δεν φοβήθηκε να φέρει στις ακαδημαϊκές αίθουσες την ανάλυση τηλεπαιχνιδιών ή «τον καλύτερο τρόπο για να απολαύσει κάποιος ένα γεύμα στο αεροπλάνο», εφαρμόζοντας αυστηρές αλλά κατανοητές μεθόδους ανάλυσης. Πέθανε στις 19 Φεβρουαρίου, σε ηλικία 84 χρονών.
Zaha Hadid
H Zaha Hadid το 2016 ήταν πλέον μία αναγνωρισμένη παγκοσμίως μορφή της αρχιτεκτονικής που έδινε άλλη μορφή στο δομημένο περιβάλλον των ανθρώπων. Είχαν προηγηθεί όμως πολλά χρόνια που βρισκόταν στο περιθώριο ως «φαντασιόπληκτη», που σχεδίαζε «αδύνατες δομές», που «δεν θα μπορούσαν ποτέ να εφαρμοστούν». Σήμερα οι καμπύλες και οι κυματιστές οργανικές μορφές των κτηρίων της βρίσκονται (και γίνονται αντικείμενο θαυμασμού) σχεδόν σε όλον τον κόσμο. Γεννήθηκε στη Βαγδάτη και σπούδασε στο Λονδίνο. Για πολλά χρόνια, το στούντιό της παρήγαγε πρωτοποριακά σχέδια που ενθουσίαζαν τους άλλους αρχιτέκτονες, αλλά κανείς κατασκευαστής δεν πίστευε ότι θα μπορούσαν να υλοποιηθούν. Η αντίληψη αυτή άλλαξε όταν ανέλαβε τη μετασκευή ενός πυροσβεστικού σταθμού στη νότια γερμανική πόλη Weil am Rhein και ενός εντελώς ξεχωριστού αναβατορίου σκι στις Άλπεις. Ακολούθησαν μεγάλα έργα, συναυλιακοί χώροι, όπερες, μουσεία αλλά και κτήρια καθημερινής λειτουργίας, συμπεριλαμβανομένων ενός εργοστασίου της BMW στη Λειψία και ενός νοσηλευτικού σταθμού για καρκινοπαθείς στη Σκωτία. Η Hadid άφησε πίσω της απίστευτα έργα αφηρημένης ζωγραφικής. Εκτός από κτήρια, σχεδίασε έπιπλα, αξεσουάρ μόδας, ακόμη κι ένα σούπερ γιότ. Πέθανε στις 31 Μαρτίου, σε ηλικία 56 χρονών.
Pierre Boulez
Ίσως είναι ο ίδιος ο όρος «κλασική μουσική» που κάνει για πολλούς τα ορχηστρικά έργα συνώνυμα των «παλαιών». Ο Boulez ήταν ο μεγαλύτερος ευαγγελιστής της ιδέας ότι η «κλασική μουσική» μπορεί να σημαίνει και κάτι «νέο» και πειραματικό. Είχε δηλώσει ότι «προτιμώ ένα κοινό που έχει κάθετα ενδιαφέροντα – δηλαδή ανθρώπους που ενδιαφέρονται για τις σύγχρονες ταινίες, τη σύγχρονη τέχνη και την σύγχρονη βιβλιογραφία αντί για όσους θέλουν να πίνουν το τσάι τους ακούγοντας Beethoven». Οι συνθέσεις του ήταν πάντα γοητευτικές για όσους μπορούσαν να ανοίξουν τα αυτιά και το μυαλό τους και να εξερευνήσουν τα πλούτη τους. Γεννήθηκε στην περιοχή Loire της Γαλλίας, σπούδασε στο Ωδείο του Παρισιού, αλλά απέρριψε από νωρίς τις παραδοσιακές απομιμήσεις παλαιότερων κλασικών έργων. Έγινε στενός φίλος και συνεργάτης του πειραματικού μουσικού John Cage και του Frank Zappa. Έργα του Boulez όπως τα Le Marteau sans maître και Répons, δεν έχουν μελωδικότητα αλλά περιστρέφονται στο μυαλό του ακροατή σαν ένα δίκτυο με χιλιάδες παραπομπές σε υπερσυνδέσμους. Αν και είχε διευθύνει δημοφιλή έργα του 19ου αιώνα, ο Boulez είδε τις αίθουσες των συναυλιών όχι ως μουσεία, αλλά ως εργαστήρια, που στοχεύουν στην παραγωγή καινούργιων αναγνώσεων της μουσικής. Πέθανε στις 5 Ιανουαρίου, σε ηλικία 90 χρονών.
Edward Albee
O Edward Albee ήταν μια επιβλητική φιγούρα για τo αμερικανικό θέατρο, το οποίο μπόλιασε με στοιχεία του ευρωπαϊκού παραλόγου, δημιουργώντας μία ιδιοφυή κριτική της σύγχρονης ζωής. Το 1962 παρουσίασε το έργο του «Ποιος φοβάται τη Βιρτζίνια Γουλφ;», που μεταφράστηκε και ανέβηκε στα θέατρα όλου του κόσμου. Ήταν η ιστορία ενός τοξικού ζευγαριού που αλληλοεξοντωνόταν στη σκηνή, ωθώντας κι ένα νεότερο ζευγάρι να συνειδητοποιήσει νωρίς τη φθορά που θα φέρει ο χρόνος στην τωρινή αθώα του σχέση. Το 1975 ο Albee κέρδισε το βραβείο Πούλιτζερ για το δράμα «Seascape» (και πάλι ένα έργο για ζευγάρια σε κρίση), αλλά μετά η καριέρα του γνώρισε ύφεση. Επανήλθε στις επιτυχίες με τις «Τρεις ψηλές γυναίκες» το 1994 και γνώρισε την αποθέωση με τον «Τράγο, ή ποιά είναι η Σύλβια;», κατά την οποία ένας άνδρας ερωτεύεται μια κατσίκα. Το τελευταίο έργο του «Me, Myself and I», αφορούσε τη δυσλειτουργική σχέση μιας γυναίκας και των δύο γιων της. Ο Albee δήλωνε ότι ήταν gay από τα 12 χρόνια του, δεν ήθελε όμως να αναφέρεται ως ένας «gay συγγραφέας» αλλά ως «συγγραφέας που τυγχάνει να είναι gay». Πέθανε στις 16 Σεπτεμβρίου, σε ηλικία 88 χρονών.
Abbas Kiarostami
Ποτέ δεν μπόρεσε κάποιος να αναλύσει συνολικά το έργο του μεγάλου Ιρανού σκηνοθέτη, ίσως γιατί ο σκληρός πυρήνας των ταινιών του δεν αφορούσε μία συγκεκριμένη ιδέα που ήθελε να επικοινωνήσει αλλά το ερέθισμα της διανοητικής διεργασίας που δημιουργεί η οπτική ματιά πάνω σε γεγονότα και καταστάσεις. Στην αριστουργηματική «Γεύση Κερασιού», η αφήγηση «σπάει» από την παρουσία του ίδιου του συνεργείου που γυρίζει την ταινία με αποτέλεσμα το έργο να μετατρέπεται σε ένα οπτικό δοκίμιο με στοιχεία τόσο μυθοπλασίας όσο και ντοκιμαντέρ. Ο Kiarostami εργάστηκε στο Ιράν για σχεδόν 40 χρόνια. Δεν τον ενδιέφερε να κάνει πολιτικό κινηματογράφο (παρόλο που οι κοινωνικές αλλοιώσεις βρίσκονται πάντα στο φόντο των ταινιών του), όσο υπαρξιακό σινεμά. Όταν παρακολουθείς μια ταινία του καταλήγεις να αναρωτιέσαι «πως βρίσκεις νόημα στη ζωή;» ή «Είναι ο θάνατος η μόνη διέξοδος;» Περισσότερο από τον Γκοντάρ και τον Ταραντίνο, ο Kiarostami χρησιμοποίησε σκηνές με συνομιλίες μέσα σε αυτοκίνητο, καθώς έβλεπε τους σταθερούς χώρους υπερβολικά περιοριστικούς. Πέθανε στις 4 Ιουλίου, στην ηλικία των 76.
David Bowie
“Μου άρεσε η ιδέα ότι το μαχαίρι Bowie ήταν ακονισμένα κι από τις δύο πλευρές, ώστε να κόβει με δύο τρόπους», είπε το ίνδαλμα τραγουδιστής – τραγουδοποιός σε μια συνέντευξη για τα 50α γενέθλια του, εξηγώντας την επιλογή του ονόματός του. Γεννήθηκε ως David Robert Jones στο Brixton του Λονδίνου και έπαιξε με την αμφισημία σε όλη την καριέρα του: από το ανδρόγυνο δημιούργημά του Ziggy Stardust και τον κεραυνό του Aladdin Sane μέχρι την τελική μορφή του Λαζάρου, ο Bowie συνεχώς άλλαζε κοστούμια και μουσικά στυλ, ανακαλύπτοντας ξανά τον εαυτό του και την ποπ μουσική. Η απόκοσμη φιγούρα του «Ανθρώπου που έπεσε στη Γη» (ταινία του 1976) έκανε ξανά την εμφάνισή της στο τελευταίο άλμπουμ του Blackstar. Όπως πολλοί έγραψαν στα αφιερώματα για το θάνατό του, είναι πλέον σαν τον Starman που μας «περιμένει στον ουρανό». Πέθανε στις 10 Ιανουαρίου σε ηλικία 69 χρονών.
Prince
Κανένα ανθρώπινο όριο και κανονισμός δεν μπόρεσε να σταθεί φραγμός στο ταλέντο του Prince. Κυκλοφορούσε ένα νέο άλμπουμ κάθε 12 μήνες από το 1978 έως το 1992, παρά τις αντιρρήσεις της δισκογραφικής του εταιρίας που δεν προλάβαινε να προωθήσει εμπορικά τη δουλειά του. Αγκάλιασε σχεδόν κάθε μουσικό είδος στην καριέρα του από την ντίσκο και τη τζαζ μέχρι το μέταλλο. Η διάρκειά των τραγουδιών του ήταν απαγορευτική για το ραδιόφωνο. Ήθελε τόσο πολύ να ελέγχει τις δημιουργίες του που κατέληξε να παίζει μόνος του όλα τα όργανα των τραγουδιών του. Το εύρος της φωνής του τον κατατάσσει στα μεγαλύτερα ταλέντα όλων των εποχών που έβγαλαν οι ΗΠΑ. Το Purple Rain είχε ως αποτέλεσμα να αποκτήσει ουσιαστικά την «ιδιοκτησία» ενός χρώματος. Όποια και αν είναι η διάθεσή σας υπάρχει κάτι από τον Prince που θα ταιριάζει: αν είστε κεφάτοι, σε κατάθλιψη, ζαλισμένοι από χαρά, μεθυσμένοι, ή σε ερωτική επιθυμία, απλά ψάξτε στη δισκογραφία του και θα έχετε την τέλεια μουσική επένδυση των συναισθημάτων σας. Πέθανε στις 21 Απριλίου, σε ηλικία 57 χρονών.
Leonard Cohen
«Δεν βλέπω καμία απογοήτευση στους στίχους του Leonard», είχε πει ο Bob Dylan στo New Yorker, «υπάρχει πάντα ένα άμεσο συναίσθημα, σαν να κρατάει μόνος του μια συνομιλία, όπου εκείνος μιλάει και εσύ κάθεσαι και τον ακούς γοητευμένος». Ο ίδιος ο Leonard Cohen είχε απορρίψει τίτλους όπως o «αρχιερέας του πάθους», λέγοντα ότι δεν θέλει να είναι ο πρωταθλητής της κατήφειας. Κατά τη διάρκεια μιας καριέρας 50 χρόνων, ο καναδός ποιητής, τραγουδιστής και τραγουδοποιός δημιούργησε τραγούδια για τον έρωτα και την απώλεια, τη θνησιμότητα και το διαλογισμό. Η εβραϊκή του πίστη και η βουδιστική του πρακτική ενστάλαξαν στους στίχους του μια πνευματικότητα που συχνά σε «ανεβάζει». Πολλά από τα έργα του προσφέρουν μια διέξοδο από το σκοτάδι. «Υπάρχει μια ρωγμή σε όλα, από αυτή μπαίνει το φως», τραγούδησε στο Anthem. Πέθανε στις 7 Νοεμβρίου σε ηλικία 82 χρονών.
George Michael
H μουσική αλλά και ο ίδιος πρωταγωνίστησε στα charts και τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων τις δεκαετίας του 1980 και ’90. Γνώρισε τεράστια επιτυχία πριν γίνει 20 χρονών αλλά βίωσε και μεγάλες ήττες και βαριές απώλειες. Για πολλά χρόνια, η σεξουαλικότητά του ήταν θέμα συζήτησης, πριν γίνει θεαματικά η παραδοχή του gay προσανατολισμού του, μετά από τη σύλληψή του σε δημόσιες τουαλέτες του LA για «ανάρμοστη συμπεριφορά». Μεταμόρφωσε το φιάσκο σε θρίαμβο με το «outside», όπου παρουσίασε αστυνομικούς να φιλιούνται μέσα σε τουαλέτες και ουρητήρια με στρας. Ο George Michael διατήρησε μια αμφίθυμη σχέση με τις εφημερίδες, οι οποίες έκαναν πρωτοσέλιδα τις συγκρούσεις του με το νόμο και την εξάρτησή του από τα ναρκωτικά. Στα τελευταία χρόνια, έπασχε από δημιουργικό μπλοκάρισμα, αν και ένα νέο άλμπουμ φέρεται να ήταν σε εξέλιξη, μαζί με ένα ντοκιμαντέρ για την εποχή του Faith. «Πιστεύω ειλικρινά ότι τα περισσότερα από τα τραγούδια μου επιβεβαίωναν τη ζωή μου, κατά κάποιο τρόπο», είχε πει πρόσφατα στο BBC. Μετά το θάνατό του ανήμερα τα Χριστούγεννα, το Last Christmas θα ακούγεται από τον επόμενο χρόνο πιο μελαγχολικό. Πέθανε σε ηλικία 53 χρονών.
