Οι πρώτοι κάτοικοι του Ελλαδικού χώρου: Κυνηγοί, τροφοσυλλέκτες και… ευτυχείς;

του Δημήτρη Καλαντζή.

Από την εμφάνιση των πρώτων λίθινων εργαλείων πριν από 2,6 εκατομμύρια χρόνια στην Αφρική, μέχρι την 4^η χιλιετία π.Χ., που ο άνθρωπος καταφέρνει να επεξεργαστεί το μέταλλο, αργοί αλλά καταλυτικοί μηχανισμοί μετασχηματίζουν την ανθρώπινη παρουσία στη Γη. Οι νομάδες κυνηγοί και τροφο-συλλέκτες της Παλαιολιθικής Περιόδου, δίνουν τη θέση τους στους καλλιεργητές της γης, σημειώνοντας μία τεράστια επανάσταση: μία ύπαρξη στον πλανήτη Γη δεν προσπαθεί απλά να διαχειριστεί τα φυσικά δεδομένα του περιβάλλοντος για να επιβιώσει, βρίσκοντας για παράδειγμα μία σπηλιά για να προστατευθεί από το κρύο, ή σκοτώνοντας ένα μικρό ζώο για να φάει, αλλά επιχειρεί να παρέμβει στην ίδια τη φυσική οργάνωση της χλωρίδας και της πανίδας (με την καλλιέργεια της γης και την εξημέρωση των ζώων), ώστε να υποτάξει τις συνθήκες του περιβάλλοντος στις δικές της ανάγκες επιβίωσης και ευημερίας.

ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Εποχή σημαντικών γεωλογικών και κλιματικών αλλαγών, η Παλαιολιθική περίοδος (2,6 εκατ. χρόνια – 10.000 π.Χ.) χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη πρωτόγονων εργαλείων από λίθο, την επεξεργασία δηλαδή του φυσικού πετρώματος με λάξευση, ώστε να χρησιμοποιηθεί στο κυνήγι και στις καθημερινές δραστηριότητες. Οι άνθρωποι συγκροτούν ομάδες, ως μικρές κοινωνίες διευρυμένων οικογενειών, οι οποίες ζουν, μαζεύοντας καρπούς, ψαρεύοντας, κυνηγώντας ή καταναλώνοντας νεκρά άγρια ζώα.

Στην Μέση και Ανώτερη Παλαιολιθική Περίοδο, οι άνθρωποι άρχισαν να παράγουν τα πρώτα έργα τέχνης και να παρουσιάζουν δείγματα θρησκευτικής ή πνευματικής συμπεριφοράς, όπως οι τελετές ταφής.

Αντίθετα με την διαδεδομένη σύγχρονη αντίληψη περί «νομαδισμού», ο παλαιολιθικός άνθρωπος δεν περιφερόταν άσκοπα από τη μία περιοχή στην άλλη. Σπήλαια, βραχοσκεπές και υπαίθριες θέσεις κοντά σε όχθες ποταμών ή σε υψίπεδα, δίπλα σε λίμνες και πηγές ποταμών, αποτέλεσαν τους χώρους εγκατάστασης των ανθρώπων καθ’ όλη τη διάρκεια της Παλαιολιθικής περιόδου. Οι ίδιες θέσεις, όπως έδειξαν οι αρχαιολογικές έρευνες, χρησιμοποιούνταν επανειλημμένα. Μπορούν να διακριθούν σε μόνιμες και ημιμόνιμες βάσεις, εποχιακούς καταυλισμούς, κυνηγητικές στάσεις και θέσεις σφαγίων.

Στον ελλαδικό χώρο, χαρακτηριστική θέση παλαιολιθικής εγκατάστασης είναι η βραχοσκεπή Μποΐλα σε υψόμετρο 500μ. στην αριστερή κοίτη του ποταμού Βοϊδομάτη, στο προς δυσμάς στόμιο της κοιλάδας του Νομού Ιωαννίνων. Προσφέροντας πρώτες ύλες και θηράματα, η κοιλάδα του Βοϊδομάτη έγινε κεντρικό σημείο συστηματικής εκμετάλλευσης σε περιοδική βάση για περίπου έξι χιλιετίες.

Η βραχοσκεπή Μποΐλα έχει βόρειο προσανατολισμό (αν και το σύνηθες ήταν να επιλέγονται σπήλαια και βραχοσκεπές με νοτιοανατολικό προσανατολισμό, ώστε να δέχονται το φως και τη ζέστη του ήλιου περισσότερες ώρες την ημέρα), είναι ασβεστολιθική, χωρίς ιδιαίτερο βάθος, με διαστάσεις 17 Χ 5μ. και εμβαδόν δαπέδου 80τ.μ.. Δύο σημεία της βραχοσκεπής έχουν χρησιμοποιηθεί ως χώροι εστιών, ενώ εργαλεία, όπως φολίδες και ξέστρες μαρτυρούν ότι γινόταν επεξεργασία των θηραμάτων (κόψιμο του κρέατος και αφαίρεση του λίπους από το δέρμα).

Άλλες σημαντικές θέσεις παλαιολιθικών εγκαταστάσεων στην Ήπειρο είναι οι: Κλειδί, Μεγαλάκκος, Καστρίτσα και Ασπροχάλικο.

Οικονομική και κοινωνική οργάνωση στην Παλαιολιθική Περίοδο

Η οικονομία κατά τη διάρκεια της Παλαιολιθικής εποχής, βασίζεται στη φυσική εκμετάλλευση των ζωικών και φυσικών πόρων. Οι άνθρωποι κυνηγούν, αλιεύουν και συλλέγουν καρπούς, ενώ μετακινούνται, όταν το φυσικό περιβάλλον δεν μπορεί να τους παρέχει πλέον τα αναγκαία για τη διαβίωσή τους.

Η κοινωνική οργάνωση της Κατώτερης Παλαιολιθικής κοινωνίας παραμένει σε μεγάλο βαθμό άγνωστη, αν και πιθανολογείται ότι οι ομάδες ανθρωποειδών όπως των Homo habilis και Homo erectus είχαν πιο σύνθετη κοινωνική δομή από εκείνη της κοινωνίας των χιμπατζήδων. Στην Αχελαία περίοδο, ανθρωποειδή όπως ο Homo ergaster ήταν τα πρώτα που παρουσίασαν τη συγκρότηση κεντρικών καταυλισμών, από τους οποίους ξεκινούσε το κυνήγι.

Η Μέση Παλαιολιθική κοινωνία συγκροτείται από ομίλους 20 – 35 ανθρώπων από αρκετές οικογένειες. Οι μικρο-κοινωνίες αυτές, κάποιες φορές ενώνονταν με άλλες σε περιοχές όπου υπήρχε αφθονία αγαθών, ώστε τα μέλη τους να γιορτάσουν ή να βρουν συντρόφους. Υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχαν συναλλαγές μεταξύ των κοινωνιών αυτών για σπάνια υλικά (όπως η ώχρα που χρησιμοποιούταν για τελετουργικούς σκοπούς). Τόσο οι Neanderthals, όσο και οι σύγχρονοι άνθρωποι (Homo sapiens sapiens) φρόντιζαν τα ηλικιωμένα μέλη της ομάδας τους.

Οι περισσότερες επιστημονικές απόψεις συγκλίνουν στο συμπέρασμα ότι οι κοινωνίες αυτές είχαν ισότιμα μέλη. Έπαιρναν τις αποφάσεις από κοινού αντί να ορίσουν κάποιον αρχηγό ή μονάρχη. Κάθε μέλος της ομάδας έπρεπε να κάνει όλες τις δουλειές, ανεξάρτητα από τις ιδιαίτερες ικανότητές του.

Αντίθετα με φαντασιακές προκαταλήψεις, οι άνθρωποι της Παλαιολιθικής Εποχής ήταν λιγότερο βίαιοι και πολεμοχαρείς από τους ανθρώπους επόμενων περιόδων, επειδή ήταν λιγότεροι και είχαν μεγάλες περιοχές στη διάθεσή τους για να κυνηγήσουν και να μαζέψουν τροφή, από όσες είχαν οι άνθρωποι, που περιορίστηκαν από τις κατοπινές αγροτικές κοινωνίες.

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Η “Νεολοθική Επανάσταση” εκδηλώνεται με το ξεκίνημα της καλλιέργειας της γης από τον άνθρωπο στη Μέση Ανατολή περίπου το 10.200 π.Χ.. Η νεολιθική γεωργία περιλαμβάνει την καλλιέργεια ενός εύρους φυτών, όπως μονόκοκκο σιτάρι, κεχρί και όλυρα. Περίπου το 6.900 – 6.400 π.Χ. δημιουργούνται μόνιμοι ή εποχιακοί οικισμοί, στους οποίους διατηρούνται μαζί με τα αιγοπρόβατα και τους σκύλους, οικόσιτα βοοειδή και χοίροι. Αντίθετα με την Παλαιολιθική εποχή, όπου συνυπάρχουν περισσότερα από ένα είδη ανθρώπου, στη Νεολιθική Περίοδο επιζεί μόνο ο σύγχρονος άνθρωπος (Homo sapiens sapiens).

Νεολιθική Αρχιτεκτονική

Τα καταφύγια των πρώτων ανθρώπων αλλάζουν δραματικά από την Παλαιολιθική στη Νεολιθική Περίοδο. Η ανάπτυξη της γεωργίας, καθιστά δυνατή τη μόνιμη κατοικία. Οι κατοικίες είναι αρχικά από λάσπη και τούβλα. Η οροφή υποστηρίζεται από ξύλινες δοκούς, ενώ το ανώμαλο έδαφος στο εσωτερικό καλύπτεται με λίθινες πλάκες και δέρματα, πάνω στα οποία κοιμούνταν οι άνθρωποι.

Στον ελλαδικό χώρο παρατηρούνται οικισμοί από ημιυπόγειες καλύβες (από φθαρτά υλικά και σκάψιμο του εδάφους σε μάλλον ωοειδές σχήμα), οι οποίοι κατοικούνται από 50 έως 100 άτομα σε περιοχές όπως η Άργισσα (Θεσσαλία), Δενδρά (Αργολίδα) και το Φράγχθι.

Οι οικισμοί αρχικά εξακολουθούν να αποτελούνται από ανεξάρτητες μονόχωρες καλύβες, οι οποίες φιλοξενούν τα μέλη μίας διευρυμένης οικογένειας. Εστίες και φούρνοι κατασκευάζονται σε ανοιχτούς χώρους μεταξύ των καλυβών και εκεί γίνεται η όπτηση αγγείων. Υπάρχουν ίχνη από τελετουργικές ταφές σε λάκκους, καύση νεκρών αλλά και ενταφιασμό σε νεκροταφεία. Ίχνη από πασσαλόπηκτα οικήματα αυτής της περιόδου έχουμε στο Σέσκλο (Β και Γ) και στη Ν.Νικομήδεια.

Η Μέση Νεολιθική Περίοδος (5.800 – 5.300 π.Χ.) χαρακτηρίζεται από κατασκευές οικιών με πέτρινα θεμέλια και την ανάπτυξη κατοικιών τύπου Μεγάρου (ορθογώνια μονόχωρα σπίτια με ανοιχτές ή κλειστές βεράντες). Στην περίοδο αυτή εμφανίζεται η κατοικία τύπου Τσαγγλί (περιοχή της Εύβοιας – σημερινή Ερέτρια), η οποία έχει δύο εσωτερικές αντηρίδες, ώστε να υποστηρίζεται η στέγη του σπιτιού και να διαιρείται η κατοικία σε ξεχωριστούς χώρους με ιδιαίτερες λειτουργίες (παραγωγή προϊόντων, αποθήκευση και χώροι ύπνου). Οι κατοικίες και τα βοηθητικά κτίσματα αναπτύσσονται γύρω από άστεγο χώρο (πρώιμη πλατεία), ο οποίος διευκολύνει τη συλλογική λειτουργία της κοινότητας σε σχέση με την επικοινωνία και τη διακίνησή της (Σέσκλο Α).

Κατά την Νεότερη και Τελική Νεολιθική Περίοδο (5.300 – 3.200 π.Χ.) οι κοινότητες συγκροτούνται από 100 έως 300 άτομα, οργανωμένα σε πυρηνικές οικογένειες. Οι οικισμοί απαρτίζονταν από μεγαροειδείς ορθογώνιες δομές με ξύλινα πλαίσια και λίθινα θεμέλια. Πολλοί οικισμοί περιβάλλονταν από τάφρους 1,5 – 3,5 μέτρα βάθος και 4-6 μέτρα πλάτος, οι οποίοι πιθανόν προστάτευαν τους ανθρώπους και τη σοδειά τους από τα άγρια ζώα και καθόριζαν τα σύνορα των οικισμών.

Με βάση το παράδειγμα του Διμηνιού, μπορούμε να μιλήσουμε πλέον για την ύπαρξη τροφο-παρασκευαστικών κατασκευών (στις οποίες επεξεργάζονταν τα υλικά για τη διατροφή τους), εργαστήρια (για την παρασκευή αγγείων και πέτρινων εργαλείων), καθώς και για αποθηκευτικές θήκες στις οποίες διατηρούσαν υλικά για τη διατροφή τους, όπως και πρώτες ύλες για φωτισμό και θέρμανση.

Οικονομική και κοινωνική οργάνωση στη Νεολιθική Περίοδο

Ο άνθρωπος εξαρτάται σταδιακά από το φαγητό που παράγει ο ίδιος από τα καλλιεργούμενα εδάφη και την κτηνοτροφία και όχι από το κυνήγι.

Το κύριο όφελος από την ανάπτυξη ενός προηγμένου (για την εποχή) συστήματος καλλιέργειας είναι ότι δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να παράγει πλεονάσματα, με άλλα λόγια ποσότητες τροφίμων, που υπερβαίνουν τις άμεσες ανάγκες της κοινότητας. Τα πλεονάσματα μπορούν να αποθηκευτούν για μελλοντική χρήση (περιόδους ξηρασίας) ή, ενδεχομένως, να αποτελέσουν αντικείμενο διαπραγμάτευσης για την απόκτηση άλλων ειδών, πρώτης ανάγκης ή «πολυτελείας».

Κατά το μεγαλύτερο μέρος της νεολιθικής εποχής, οι άνθρωποι ζούν σε μικρές φυλές, οι οποίες αποτελούνταν από σύνθετες σχέσεις συγγένειας και καταγωγής. Υπάρχουν ελάχιστα επιστημονικά στοιχεία που αποδεικνύουν την ανάπτυξη κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Παρά το γεγονός ότι ορισμένες κοινωνίες της Τελικής Νεολιθικής Περιόδου στην Ευρασία ανέπτυξαν κάποιου είδους «αρχηγίας», οι αρχηγικές δομές εξελίσσονται με την χρήση του μετάλλου και οι Νεολιθικές κοινωνίες έχουν κατά βάση ισότιμα μέλη με κάποιου είδους ιεραρχία με κριτήρια την ηλικία και την συνεισφορά στο σύνολο.

Η εξημέρωση των μεγάλων ζώων (περίπου 8.000 π.Χ.) οδήγησε σε κάποια αύξηση των ανισοτήτων, ανταγωνισμό ανάμεσα σε «νοικοκυριά» κτηνοτρόφων και οικονομική ευμάρεια λόγω κληρονομιάς, αλλά δεν υπάρχουν αποδείξεις για εντυπωσιακές διαφορές μεταξύ των κατοίκων, αφού οι κατασκευές των σπιτιών έχουν μικρές ανισότητες μεγέθους και διακόσμησης.

Οι οικογένειες ήταν σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητες οικονομικά με κέντρο της ζωής το ίδιο το νοικοκυριό. Ωστόσο, η ύπαρξη χαντακιών, περιφράξεων, αναχωμάτων ταφής και άλλων έργων για την κοινότητα, τα οποία απαιτούσαν σημαντικό χρόνο και οργάνωση για την κατασκευή τους, υποδηλώνει την ύπαρξη ατόμων, που ήταν σε θέση να οργανώσουν και να καταμερίσουν την ανθρώπινη εργασία, χωρίς βέβαια να αποκλείεται ότι τα έργα αυτά ήταν αποτέλεσμα μη ιεραρχημένης, εθελοντικής και συνεργατικής προσπάθειας.

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΑΛΛΑΖΕΙ ΑΛΛΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΠΙΟ ΕΥΤΥΧΗΣ ;

Από τις σπηλιές, τις καλύβες και τις σκηνές, ο άνθρωπος εγκαταστάθηκε σε κτίσματα από λίθους, πλίνθους και ξύλα. Από νομάδας, κυνηγός και τροφο-συλλέκτης, έγινε καλλιεργητής σε μόνιμους οικισμούς, ανέπτυξε κοπάδια ζώων και εξέλιξε την έννοια της οικογένειας ως μονάδα παραγωγής για την εξασφάλιση της επιβίωσης και την προσωπική ή οικογενειακή «περιουσία».

Από την οπτική γωνία του σύγχρονου ανθρώπου, που ζει σε ένα δαιδαλωδώς οργανωμένο κοινωνικό περιβάλλον, με τις καθημερινές ανέσεις αλλά και τα ανάλογα άγχη για την απόκτησή τους, τις χαώδης αποστάσεις μεταξύ πλούτου και φτώχειας, την μαζικοποίηση της παραγωγής, της κατανάλωσης, της τέχνης και της διασκέδασης, θα ήταν ίσως προκλητικό να καταλήγαμε στο θέση ότι ο προϊστορικός άνθρωπος ήταν πιο ευτυχής στην καθημερινή του ζωή από εμάς.

Παίρνοντας όμως μία απόσταση από τα στερεότυπα, τότε ίσως να βλέπαμε τον παλαιολιθικό άνθρωπο ως μία πλήρως ενταγμένη ύπαρξη στον περιβάλλοντα φυσικό της κόσμο, χωρίς υψηλές απαιτήσεις αλλά ούτε και υψηλές υποχρεώσεις, που απλώνει το χέρι και πιάνει τροφή, κρυώνει και μπαίνει σε μία σπηλιά, κυνηγά για να φάει αλλά έχει και όλο τον χρόνο να απολαύσει τη φύση, την παρέα, την ανέμελη ύπαρξή του.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Barker, Graeme, The Agricultural Revolution in Prehistory: Why Did Foragers Become Farmers?, Oxford University Press, Oxford, 2009.

Boehm, Christopher, Hierarchy in the Forest: The Evolution of Egalitarian Behavior, Harvard University Press, Harvard, 1999.

Christian, David, Big History: Between Nothing and Everything, McGraw Hill Education, New York, 2014.

Κουρτέση – Φιλιππάκη, Γεωργία, «Η κατοίκηση και οι δομές κατοικίας» στο περιοδικό Αρχαιολογία, τεύχος 58, Αθήνα, Μάρτιος 1996.

Κουρτέση – Φιλιππάκη, Γεωργία, «Η οικονομία και ο τρόπος ζωής» στο περιοδικό Αρχαιολογία, τεύχος 58, Αθήνα, Μάρτιος 1996.

Lieberman, Philip, Uniquely Human, Harvard University Press, USA,1991.

Πυργάκη, Μαρία, «Η εποχή του Λίθου στον ελληνικό χώρο» στο Πετρίδη, Πλάντζου, Πυργάκη Αρχαιολογία στον Ελληνικό Χώρο, Τόμος Β’, Κύρια Αρχαιολογικά Πεδία στον Ελληνικό χώρο και η Πολιτισμική Αξία τους, ΕΑΠ, Πάτρα, 2002.

Runnels, Curtis – Murray, Priscilla, Greece Before History: An Archaeological Companion and Guide, Stanford University Press, USA, 2001.

Van Andel, Tjeerd H., New Views on an Old Planet: A History of Global Change, Cambridge University Press, Cambridge, 1994.

Bio
Latest Posts

Δημήτρης Καλαντζής

Γεννήθηκε, μεγάλωσε και ζει στο κέντρο της Αθήνας. Σπούδασε δημοσιογραφία στο «Εργαστήρι» και Ελληνικό Πολιτισμό στο ΕΑΠ. Έχει δουλέψει σε εφημερίδες, ραδιοφωνικούς & τηλεοπτικούς σταθμούς και τώρα διερευνά τους κώδικες του διαδικτύου. Αγαπά τις ανθρώπινες ιστορίες και τις γάτες.