Οι φαντασιακές κοινότητες στην Εποχή της Ρευστότητας

του Δημήτρη Καλαντζή.

«Ο καθηγητής της ψυχολογίας μας είπε σήμερα στο πανεπιστήμιο, ότι ζούμε στην Εποχή της Ρευστότητας (Liquid Era) από κάθε άποψη. Οι άνθρωποι δεν δένονται μακροχρόνια με τόπους, εργασίες και σχέσεις. Παλαιότερα οι εργαζόμενοι μεγάλωναν στην ίδια επιχείρηση, είχαν στενή σχέση με τους εργοδότες τους και πιθανόν περνούσαν ολόκληρη τη ζωή τους, κοιτώντας την ίδια θέα από το ίδιο γραφείο. Τώρα, με μεγάλη ευκολία αναζητούν εργασία σε άλλη πόλη, άλλη χώρα, άλλη ήπειρο, είτε γιατί έκλεισε η δουλειά τους, είτε γιατί ψάχνουν κάτι καλύτερο. Το ίδιο συμβαίνει και με τον έρωτα… Κανείς δεν χρειάζεται να προσπαθήσει για μία μακροχρόνια σχέση όταν υπάρχει ολόκληρο «μενού» δίπλα του για να κάνει μία επιλογή «μόνο για απόψε»… Στα social media προσέχουμε τις αναρτήσεις μας και διαλέγουμε τους φίλους μας, όχι για να εκφράσουμε τους εαυτούς μας, αλλά για να περάσουμε την εικόνα αυτού που θα θέλαμε να ήμασταν…. Τίποτα δεν διαρκεί πολύ και τίποτα δεν είναι αμετάβλητο… Όλα είναι αναλώσιμα, ανταλλάξιμα και χωρίς βαθύτερη ουσία… Τίποτα δεν απαιτεί προσπάθεια και κόπο. Όλα είναι εύκολα και θολά… Νιώθω χαμένος… Κανείς δεν έδειξε να νοιάζεται πραγματικά για μένα. Ζω σε έναν εγωιστικό και επιφανειακό κόσμο που αδιαφορεί για τον άλλο… Νιώθω πληγωμένος… Αλλά δεν μπορώ να κάνω τίποτα άλλο παρά να γράψω αυτές τις σκέψεις μου στο διαδίκτυο…»

Η ανάρτηση του Leonardo M., φοιτητή αμερικανικού Πανεπιστημίου στον διαδικτυακό τόπο «breathheavely.com» έλαβε 1.224 «επιβραβεύσεις» κατηγορίας «super fantastic» από τα μέλη συγκεκριμένης ομάδας και ξεκίνησε έναν «διάλογο» με περίπου 300 «απαντήσεις» και «σχόλια».

Παρά την απλοϊκότητα της έκφρασης, το κείμενο του φοιτητή είναι αποκαλυπτικό για το πώς προσλαμβάνει ένας νέος άνθρωπος τα χαρακτηριστικά της εποχής μας και της ανάγκης που νιώθει να επικοινωνήσει τις σκέψεις του μέσα από μία διαδικτυακή πλατφόρμα / «κοινότητα», στην οποία τα περισσότερα μέλη συμμετέχουν με ψευδώνυμο ή πάντως όχι με το πλήρες όνομα και τα στοιχεία τους. Πρόκειται για ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα «φαντασιακής κοινότητας», ατοπικής (δεν έχει τόπο, τα μέλη της μπορεί να ζουν οπουδήποτε στον κόσμο) και ανώνυμης. Ο Leonardo M. νιώθει αποξενωμένος από το φυσικό του κοινωνικό περιβάλλον και καλεί τα μέλη της φαντασιακής του κοινότητας να συμπαρασταθούν στο άγχος του, να του δώσουν την ασφάλεια και την αλληλεγγύη που σε παλαιότερες εποχές θα του έδινε μία πραγματική, τοπική κοινότητα.

Φαντασιακές, τοπικές και διαδικτυακές κοινότητες

Μία κοινότητα οριοθετείται από τον «έξω κόσμο» βάση των δομών κοινωνικής οργάνωσης (συγγένεια, φιλία) αλλά και βάση αφηρημένων εννοιών όπως το έθνος, το κράτος ή κάποια πολιτισμική ταυτότητα. Τα άτομα της κοινότητας βιώνουν την αίσθηση ότι ανήκουν σε ένα διακριτό κοινωνικό και πολιτισμικό μόρφωμα, το οποίο ορίζεται από βασικά κοινά χαρακτηριστικά των μελών του, όπως η γεωγραφική γειτνίαση, η εθνική καταγωγή, η τοπική καταγωγή και τα κοινά ενδιαφέροντα. Είναι μία συμβολική ενότητα η οποία συγκροτείται από αξίες και σύμβολα. Άλλωστε και το έθνος, σύμφωνα με τον Μπένκτιτ Άντερσον, δεν είναι τίποτα περισσότερο από μία ανθρώπινη κοινότητα, η οποία φαντάζεται τον εαυτό της ως πολιτική κοινότητα, οριοθετημένη και κυρίαρχη, άσχετα αν τα μέλη της στην πραγματικότητα δεν θα γνωρίσουν ποτέ τα περισσότερα άλλα μέλη και απλά θα μοιράζονται την αφηρημένη έννοια του «συνανήκειν».

Η φαντασιακή κοινότητα συγκροτείται συμβολικά από ανθρώπους, που αναζητούν ταυτότητα, πεδίο αναφοράς και τη δημιουργία μίας τράπεζας νοημάτων, ως πυξίδα στη ζωής τους. Έχει αξίες, ιδέες, απόψεις, τρόπους σκέψης, συγκεκριμένη στάση ζωής και λεξιλόγιο (σύμβολα) τα οποία την κάνουν διακριτή από άλλες κοινότητες.

Οι σύγχρονες φαντασιακές κοινότητες τείνουν να απο-εδαφοποιηθούν ολοκληρωτικά, να γίνουν α-τοπικές και διεθνείς με την εκμετάλλευση της εξελιγμένης επικοινωνίας του διαδικτύου και της καθολικής εξάπλωση του μέσων κοινωνικής δικτύωσης.

Το διαδίκτυο εκφράζει (ή μήπως συνδιαμορφώνει;) τα χαρακτηριστικά της «Ρευστής Μοντερνικότητας», όπως τα όρισε ο Zygmunt Bauman:

Αυξανόμενο αίσθημα αβεβαιότητας και ιδιοποίηση της αμφιθυμίας, μία χαοτική συνέχεια της νεωτερικότητας, όπου το άτομο αλλάζει ή παραδίδεται στην αλλαγή της κοινωνικής του θέσης, αφού δεν έχει τη δυνατότητα να κάνει βασικές επιλογές. Ουσιαστικά αντιμετωπίζει τη ζωή του ως τουρίστας, αλλάζοντας κοινωνικές θέσεις, θέσεις εργασίας, συντρόφους, αξίες και πολιτικά «πιστεύω».

Ο άνθρωπος αποκόπτεται από τα παραδοσιακά δίκτυα στήριξης και επιλέγει με την ευκολία του πατήματος ενός πλήκτρου, την «κοινότητα» που θα ανήκει «σήμερα». Η είσοδος στις παγκοσμιοποιημένες κοινότητες του διαδικτύου, μοιάζει με την υποδοχή των παλαιών ταξιδευτών στα παραδοσιακά χάνια. Είναι απρόσωπη, ευκαιριακή και μικρής διάρκειας. Το αποτέλεσμα είναι ο άνθρωπος να εδραιώνει την κανονιστική νοοτροπία του προσωρινού απέναντι στο μόνιμο και της σύντομης δέσμευσης αντί της μακροχρόνιας επένδυσης στόχων και προσδοκιών σε μία κοινότητα.

Στην ουσία τους, τόσο οι τοπικές όσο και οι διαδικτυακές κοινότητες είναι το αποτέλεσμα της ίδιας επιθυμίας του ανθρώπου να διατηρεί ένα καταφύγιο ασφάλειας και αλληλεγγύης σε ένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον και να ικανοποιεί την ανάγκη του να λαμβάνει μέρος στο κοινωνικό παιχνίδι των συλλογικών διαχωρισμών και διακρίσεων. Η συντριπτική διαφορά τους είναι ότι στην τοπική κοινότητα δύσκολα ένα μέλος γίνεται αποσυνάγωγο, ενώ στην διαδικτυακή, αρκεί μία λάθος ανάρτηση.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Άντερσον, Μπένεντικτ, Φαντασιακές κοινότητες. Στοχασμοί για τις απαρχές και τη διάδοση του εθνικισμού, (μτφρ. Π. Χαντζαρούλα), Νεφέλη, Αθήνα 1997.

Bauman, Zygmount, Liquid Modernity, Polity Press, Cabridge 2000.

Ζαϊμάκης, Γιάννης, Κοινοτική εργασία και τοπικές κοινωνίες. Ανάπτυξη, Συλλογική δράση, Πολυπολιτισμικότητα, Πλέθρον, Αθήνα 2011.

Λιάτα, Ευτυχία, «Οι κοινότητες. Ένας θεσμός με πολλές όψεις», στο Κ. Γκότσης – Ελ. Σπαθάρη-Μπεγλίτη (επιμ.) Ανθολόγιο Δοκιμίων για το Δημόσιο και Ιδιωτικό Βίο στην Ελλάδα (19ος-20ός αιώνας), ΕΑΠ, Πάτρα 2008, σελ. 137-149.

Tonnies, Ferdinand, Community and society, New York: Harper & Row.

(Φωτογραφία: Rhi Requiem@Flickr)

Bio
Latest Posts

Δημήτρης Καλαντζής

Γεννήθηκε, μεγάλωσε και ζει στο κέντρο της Αθήνας. Σπούδασε δημοσιογραφία στο «Εργαστήρι» και Ελληνικό Πολιτισμό στο ΕΑΠ. Έχει δουλέψει σε εφημερίδες, ραδιοφωνικούς & τηλεοπτικούς σταθμούς και τώρα διερευνά τους κώδικες του διαδικτύου. Αγαπά τις ανθρώπινες ιστορίες και τις γάτες.