Τα «Κολλέγια του Εγκλήματος» και η θεωρία της «Αποχής από το Έγκλημα»

της Αγγελικής Καρδαρά.

Μεγάλη συζήτηση γίνεται για την έννοια της “κοινωνικής επανένταξης” των ατόμων που έχουν εκτίσει την ποινή τους στη φυλακή και αποφυλακίζονται. Στην Ελλάδα, πλέον, οι φυλακές ονομάζονται “καταστήματα κράτησης” και όχι “σωφρονιστήρια” ή “σωφρονιστικά καταστήματα” δίνοντας κυρίως έμφαση στην κράτηση των “επικίνδυνων” (εντός και εκτός εισαγωγικών) για όσο διάστημα ασφαλώς εκτίουν την ποινή τους.

Οι ίδιοι οι κρατούμενοι αποκαλούν τις φυλακές “κολλέγια του εγκλήματος” και καταθέτουν την εμπειρία τους από τα καταστήματα κράτησης, στα οποία διαβιούν, υπογραμμίζοντας εμφατικά ότι μετά την έκτιση της ποινής τους “βγαίνουν πωρωμένοι εγκληματίες”, ακόμα και όσοι εκτίουν ποινή φυλάκισης για ένα μικρής ποινικής σημασίας αδίκημα (minor crime).

Αυτές ακριβώς οι μαρτυρίες των φυλακισμένων πρέπει να απασχολήσουν πιο σοβαρά την επιστημονική κοινότητα αλλά και τους πολιτικούς που λαμβάνουν μέτρα και να αναζητήσουμε εναλλακτικές μορφές έκτισης ποινής.

Οι “κύκλοι της παρανομίας” και τα υψηλά ποσοστά υποτροπής

Ο “κύκλος της παρανομίας” είναι ασφαλώς δύσκολο να σπάσει, ειδικά σε περιπτώσεις όπου ο αποφυλακισμένος δεν έχει ένα υποστηρικτικό οικογενειακό περιβάλλον, δεν έχει σταθερή δουλειά (δεν έχει καν δουλειά) και δεν λαμβάνει την κατάλληλη ψυχολογική στήριξη σε σταθερή βάση. Το αποτέλεσμα είναι τα ποσοστά υποτροπής (επιστροφής δηλαδή στη φυλακή, ύστερα από τη διάπραξη νέας εγκληματικής ενέργειας) να είναι πολύ υψηλά στη χώρα μας, ιδίως στους νέους σε ηλικία παραβάτες.

Αυτή η θλιβερή πραγματικότητα είναι απολύτως ερμηνεύσιμη, καθώς σύμφωνα με τις μαρτυρίες που έχω καταγράψει στο πλαίσιο της έρευνάς μου για τον ιδιαίτερο γλωσσικό κώδικα επικοινωνίας των εγκλείστων, η φυλακή αποτελεί για έναν αριθμό κρατουμένων “σπίτι τους”. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η φυλακή είναι το μόνο μέρος όπου μπορούν να βρουν φαγητό, κρεβάτι για να κοιμηθούν, έστω και μια στοιχειώδη ασφάλεια από τους κύκλους της παρανομίας που τους “κυνηγούν”, ακόμα κι όσο είναι έγκλειστοι. Κατά τη διάρκεια της έρευνας κατέγραψα πολλές φορές τις φράσεις “κι όταν βγω, εδώ θα γυρίσω πάλι” και “η φυλακή είναι σπίτι μου”.

Να αναφέρω στο σημείο αυτό ότι στην Ελλάδα της κρίσης ένας υψηλός αριθμός κρατουμένων δεν έχει καν επισκεπτήριο (ένα συγγενή, ένα φίλο, κάποιον άνθρωπο δικό του, να μάθει πώς είναι και τι ανάγκες έχει), άρα δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε ότι σε μικρότερο ή μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, θα επιστρέψει στη φυλακή…

Είναι δυνατή η “βελτίωση” των κρατουμένων;

Μεγάλη συζήτηση μεταξύ των επιστημόνων γίνεται σχετικά με την παρέμβαση ή όχι στον έγκλειστο πληθυσμό, με στόχο την αναμόρφωσή τους. Η “βελτίωση” των κρατουμένων θεωρείται από αρκετούς επιστήμονες ουτοπική, ή ακόμα και παραβίαση των ατομικών τους δικαιωμάτων, ιδίως για όσους δεν επιθυμούν να “σωφρονιστούν” και επιλέγουν την παραμονή τους στους κύκλους της παρανομίας.

Η δική μου άποψη είναι ότι η προσπάθεια αναμόρφωσης και ένταξης στην ελεύθερη κοινωνία πρέπει να αποτελέσει ζητούμενο της αντεγκληματικής πολιτικής, ακόμα και για όσους δεν το επιθυμούν, στη λογική ότι εάν δεν δείξεις σε ένα άτομο και την άλλη πλευρά της ζωής και άλλους δρόμους δράσης, δεν μπορεί ουσιαστικά να επιλέξει εάν θέλει να ξεφύγει από την παρανομία ή όχι.

Άλλωστε, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για “επιλογή” ενός ατόμου να μην αναμορφωθεί και να παραμείνει στην παρανομία, ακόμα και όταν δεν παραδέχεται ως “εγκληματική” την πράξη του. Μπορεί αυτή η “επιλογή” να είναι αναγκαιότητα, γιατί αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς δεν δίνονται ουσιαστικές ευκαιρίες στους αποφυλακισθέντες. Μπορεί ακόμα να είναι ένας είδος “εθισμού” σε ένα νοσηρό τρόπο ζωής.

Δεν είμαι ουτοπική, αλλά δεν μπορώ να θεωρήσω ότι το “παιχνίδι” είναι χαμένο για όλους…

Οι θέσεις μου για τα σύγχρονα καταστήματα κράτησης

Πιο συγκεκριμένα, η άποψή μου για τις φυλακές στην Ελλάδα της κοινωνικής και οικονομικής κρίσης συνοψίζονται στα εξής σημεία, υπογραμμίζοντας ασφαλώς ότι κάθε περίπτωση πρέπει να εξετάζεται και ως προς τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της γνωρίσματα:

Πρώτον, να εγκλείονται στα καταστήματα κράτησης μόνο τα άτομα που έχουν καταδικαστεί για συγκεκριμένες μορφές εγκληματικότητας. Ενδεικτικά αναφέρω: ανθρωποκτονία από πρόθεση, σεξουαλικά εγκλήματα και εμπορία ναρκωτικών. Δεν αναφέρομαι καθόλου σε υποθέσεις τρομοκρατίας που εκ των πραγμάτων έχουν μια άλλη ποινική μεταχείριση. Οι ποινές σε αυτές τις περιπτώσεις να είναι αυστηρές, ενώ κατά την έκτιση της ποινής οι συγκεκριμένες κατηγορίες εγκλείστων να δέχονται σε σταθερή βάση ψυχολογική στήριξη.

Δεύτερον, στους οικονομικούς εγκληματίες να δίνεται η εναλλακτική δυνατότητα αντί της ποινής του εγκλεισμού, να παρέχουν στην κοινωνία εθελοντική εργασία, όπου το κράτος έχει ανάγκες, κατά τη διάρκεια της ποινής τους. Ο εγκλεισμός σε αυτές τις κατηγορίες των οικονομικών εγκληματιών δεν έχει να προσφέρει ούτε στους ίδιους σωφρονισμό, ούτε στα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας προστασία. Με στόχο την αποσυμφόρηση των φυλακών, αλλά και την προσφορά στο κοινωνικό σύνολο, η εθελοντική εργασία είναι, κατά την άποψή μου, αποτελεσματική λύση με απτά αποτελέσματα.

Τρίτον, η δική μου έρευνα έδειξε ότι πολλοί νέοι που βρίσκονται στις φυλακές, είναι εξαρτημένοι από ουσίες. Μπορεί να εμπλέκονται και σε άλλες παράνομες δραστηριότητες (αρπαγές τσαντών, διαρρήξεις κλπ.) αλλά η χρήση είναι η κύρια αιτία που τους έχει ωθήσει σε μία ή περισσότερες εγκληματικές ενέργειες. Είναι έντονα χαραγμένη στο μυαλό μου η εικόνα φυλακισμένων στον Κορυδαλλό, οι οποίοι έτρεμαν από την έλλειψη της δόσης τους, καθώς μου μιλούσαν. Αυτές οι ομάδες κρατουμένων πρέπει κατευθείαν να τοποθετούνται σε δομές και να λαμβάνουν τη θεραπεία που χρειάζονται. Η φυλακή για αυτά τα άτομα δεν είναι απλώς κολαστήριο, είναι θάνατος!

Τέλος, ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στους νέους και τη νεανική παραβατικότητα. Να λαμβάνουν ειδική στήριξη από ψυχολόγους και κοινωνιολόγους και να υπάρξει πρόβλεψη για το μέλλον τους μετά την έκτιση της ποινής, ώστε να μην καταλήξουν πάλι στο… κλουβί.

Δεν μπορώ, ασφαλώς, να μην καταγράψω ερευνητικά μια άλλη σημαντική διάσταση που αφορά το γεγονός ότι στο πλαίσιο της σημερινής κοινωνίας το έγκλημα σκληραίνει και διεθνοποιείται. Αυτό σημαίνει ότι απαιτούνται πολύ πιο συντονισμένες δράσεις και παρεμβάσεις για τα μέλη του οργανωμένου εγκλήματος, οι οποίες βέβαια πρέπει να είναι αντικείμενο διερεύνησης της επιστημονικής κοινότητας και της διεθνούς εμπειρίας.

“Γκρεμίστε φυλακές, φτιάξτε δομές”

Πολύ σημαντικό είναι, συνεπώς, αντί το κράτος να χτίζει νέες φυλακές, να δίνει αυτά τα κονδύλια για τη δημιουργία συγκεκριμένων δομών στήριξης και παρέμβασης στο πλαίσιο μιας ουσιαστικής σωφρονιστικής πολιτικής, η οποία θα δίνει έμφαση στους νέους. Μπορεί να μην κατασταλεί το έγκλημα, αλλά έστω και κάποιες ομάδες να βοηθηθούν, θα είναι πολύτιμο και για τους ίδιους και για την κοινωνία.

Τέλος, σε μια περίοδο κρίσης, πιστεύω ότι η ιδιωτική πρωτοβουλία είναι αναγκαία. Έτσι και θα φτιαχτούν δομές και θα δημιουργηθούν θέσεις εργασίας.

Η θεωρία της “αποχής από το έγκλημα”/ Desistance Theory

Θα κλείσω το σημερινό μου άρθρο με την αναφορά σε μια θεωρία που διεθνώς κερδίζει έδαφος στις εγκληματολογικές συζητήσεις. Πρόκειται για τη desistance theory (*), η οποία στα ελληνικά θα μπορούσε να αποδοθεί ως “θεωρία της αποχής από την εγκληματική δράση”. Η συγκεκριμένη θεωρία εξηγεί τη διαδικασία κατά την οποία οι εγκληματίες, μετά την έκτιση της ποινής τους επιστρέφουν στην κοινωνία “καθαροί”, δηλαδή απέχουν από κάθε παραβατική δραστηριότητα.

Ασφαλώς, συγκεκριμένοι παράγοντες επιδρούν στην ψυχοσύνθεση του εγκληματία και τον κρατούν μακριά από το έγκλημα, σύμφωνα με την εν λόγω θεωρία. Οι κυριότεροι παράγοντες μπορούν να συνοψιστούν στα ακόλουθα δύο σημεία:

Ηλικία: Σύμφωνα με έρευνες, ειδικά οι νέοι σε ηλικία παραβάτες μεγαλώνοντας δύναται να απέχουν από την εγκληματική δράση, με την κατάλληλη ασφαλώς παρέμβαση. Στα μέσα της δεκαετίας του ‘80 έρευνες έδειξαν ότι η ηλικία κατά την οποία είναι πιο πιθανό το άτομο να διαπράξει μια παραβατική δραστηριότητα (peak age) ήταν τα μετεφηβικά χρόνια, κυρίως λόγω της πίεσης των συνομηλίκων (peer pressure, για την οποία έχει χυθεί από τους ερευνητές πολύ μελάνι) και λόγω της “επανάστασης” των νέων σε κάθε μορφή εξουσίας και κανόνα.

Σταθερότητα στη ζωή: Η σταθερή ζωή και κυρίως η σταθερή εργασία βοηθάει σε μεγάλο βαθμό τον παραβάτη να εστιάσει την προσοχή του σε κάτι πιο δημιουργικό και να μείνει μακριά από την εγκληματική δράση. Παράλληλα, του δίνει τη δυνατότητα να διευρύνει τους φιλικούς του κύκλους και κατ’ επέκταση να αναπτύξει μια διαφορετική κοινωνική ζωή.

Το “στίγμα του εγκλεισμού” και τα media

Οι αποφυλακισθέντες “κουβαλούν” δυστυχώς το “στίγμα του εγκλεισμού”, το οποίο επιβαρύνει την ψυχολογία τους και αποτελεί αρνητικό παράγοντα κοινωνικής ένταξης/επανένταξης. Το “στίγμα του εγκλεισμού” είναι τόσο έντονο που τελικά οδηγεί σε υψηλά ποσοστά υποτροπής. Ως εκ τούτου, είναι κρίσιμης σημασίας να γκρεμίσουμε τις ετικέτες και τα στερεότυπα. Ειδικά, ο δημοσιογραφικός κόσμος πρέπει να ανοίξει νέους δρόμους και να χτίσει γέφυρες επικοινωνίας με τους αποφυλακισθέντες.

Σύνοψη: ας σπάσουμε τον “κύκλο της παρανομίας”

“Ας σπάσουμε τον κύκλο της παρανομίας” πρέπει να είναι, κατά την άποψή μου, ο κύριος άξονας σωφρονιστικής και μετασωφρονιστικής πολιτικής στην Ελλάδα της κρίσης αξιών. Η απλή κράτηση των θεωρούμενων ως “επικίνδυνων ομάδων” όχι απλώς δεν είναι αρκετή, αλλά έχει τα αντίθετα αποτελέσματα, καθώς μυεί στο σκληρό έγκλημα όλες τις ομάδες κρατουμένων. Θα κλείσω με ένα πολύ απλό παράδειγμα και αφήνω στους αναγνώστες του postmodern να εξαγάγουν τα συμπεράσματά τους: σκεφτείτε τι θα γινόταν εάν αφήναμε κλειδωμένα σε μια τάξη τα πιο ζωηρά παιδάκια του σχολείου, χωρίς καμία επιτήρηση και χωρίς κανέναν καθηγητή…..

Σημείωση Πρώτη: Η ιδέα του παρόντος άρθρου “γεννήθηκε” ύστερα από μια πολύ δημιουργική συζήτηση με τους εκπαιδευόμενους μου στο Κέντρο Μελέτης του Εγκλήματος-τη νέα γενιά δημοσιογράφων (τα “αστέρια” μου όπως τους αποκαλώ), στο πλαίσιο του τρίτου μας σεμιναριακού κύκλου με τίτλο “Φυλακές: Έρευνα και Γλωσσικά Ζητήματα”. Αφιερώνεται στην αγαπημένη φίλη και συνεργάτιδα, την Εγκληματολόγο και Υπ. Δρ, κ. Μάρθα Λεμπέση, η οποία με ενημέρωσε για τη desistance theory.

Σημείωση Δεύτερη: Νέα δράση στο Κέντρο Μελέτης του Εγκληματος

Να ενημερώσω τέλος ότι στο ΚΕ.Μ.Ε. εγκαινιάσαμε την περασμένη εβδομάδα τη νέα μας εκπαιδευτική δράση των διαδικτυακών μαθημάτων για όσους βρίσκονται εκτός Αθηνών και για τους επαγγελματίες που δεν μπορούν να συμμετάσχουν στα διά ζώσης σεμιναριακά μας μαθήματα λόγω πίεσης χρόνου. Πληροφορίες και εγγραφές στο seminars@e-keme.gr (θέμα “Για τα διαδικτυακά μαθήματα)

(*) Τα στοιχεία αντλούνται από το άρθρο του ερευνητή Craig Harper που φέρει τον τίτλο Desistance Theory: A Brief Introduction και αντλείται στις 3-8-2013 από το blog του https://craigaharper.wordpress.com/2013/08/02/desistance-theory/

Bio
Latest Posts

Αγγελική Καρδαρά

Η Αγγελική Καρδαρά είναι Εισηγήτρια-Συγγραφέας και Εκπαιδεύτρια στο Πρόγραμμα Συμπληρωματικής εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης (E-Learning) του Κέντρου Επιμόρφωσης και Δια Βίου Μάθησης (Κ.Ε.ΔΙ.ΒΙ.Μ.) του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Είναι Διδάκτωρ του Τμήματος Επικοινωνίας & ΜΜΕ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Φιλόλογος (με εξειδίκευση στη μεσαιωνική και νεοελληνική φιλολογία) και Τακτική Επιστημονική Συνεργάτιδα Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος (ΚΕ.Μ.Ε.). Το θέμα της διδακτορικής διατριβής της, με Επιβλέποντα τον Καθηγητή Γιάννη Πανούση, αφορά τον ιδιαίτερο γλωσσικό κώδικα επικοινωνίας του έγκλειστου πληθυσμού. Από τον Φεβρουάριο του 2020 ανέλαβε και Επιστημονικά Υπεύθυνη του Crime & Media Lab του Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος που αποτελεί Ομάδα Εργασίας για το Έγκλημα και την Απεικόνισή του στα ΜΜΕ. Έχει επάρκεια και άδεια διδασκαλίας τριών ξένων γλωσσών (αγγλικών, γαλλικών, ισπανικών). Εργάζεται στον συναρπαστικό χώρο της εκπαίδευσης, δίνει διαλέξεις και οργανώνει μαθήματα σεμιναριακού τύπου στο αντικείμενο εξειδίκευσής της «Έγκλημα & Media». Επίσης, είναι Επιστημονικά Υπεύθυνη ερευνών εγκληματολογικού, κοινωνικού και μιντιακού ενδιαφέροντος, αρθρογραφεί και συγγράφει. Έχει συγγράψει τα βιβλία: Τρομοκρατία και ΜΜΕ (εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα), Όταν η ψυχή μιλάει (εκδόσεις Υδρόγειος), Φυλακή και Γλώσσα (εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα), Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας για τον Αστυνομικό και Δικαστικό Συντάκτη (εκδόσεις Παπαζήση), Σκιαγράφηση του ψυχολογικού προφίλ των εγκληματιών που απασχόλησαν τα ελληνικά ΜΜΕ (1993-2018): Criminal Profiling and Media (εκδόσεις Παπαζήση). Οι «Νέοι Παγιδευμένοι στα Παιχνίδια της Βίας: Εγκλήματα με Δράστες και Θύματα Νέους» είναι το έκτο βιβλίο της και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαζήση.