της Σταυρούλας Καραλή.
Από την Αρχαιότητα, ο «άλλος» κόσμος που βρισκόταν σε έναν μακρινό από την Ευρώπη τόπο, δημιουργούσε αίσθημα φόβου και καχυποψίας. Ο Ευριπίδης, στις Βάκχες με τον ανθρωποποιημένο Θεό Διόνυσο, παρουσιάζει μια νέα θρησκεία που επιδιώκει να επιβάλλει τη δική της λατρεία. Πρόκειται για την δραματοποιημένη σύγκρουση του ελληνικού με τον αντίστοιχο ασιατικό κόσμο.
Για τους μελετητές του έργου, ο Ευριπίδης, γράφοντας τις Βάκχες, φαίνεται να έχει επηρεαστεί από τις «ξένες εκστατικές θρησκείες» που έχουν εισαχθεί στην Αθήνα και τον Πειραιά, από την Μικρά Ασία κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Για τον ακαδημαϊκό και ιδρυτή της έδρας «Μετααποικιακών Σπουδών» στο πανεπιστήμιο της Columbia Edward Said, είναι ένα δείγμα Οριενταλιστικής σκέψης. Ωστόσο, αρκετοί μελετητές έχουν διαφορετική άποψη. Θεωρούν ότι ο Ευριπίδης, μέσα από αυτή την σύγκρουση Ανατολής-Δύσης, δεν λειτουργεί «οριενταλιστικά», απλά αποδομεί –διονυσιακά- τη σκέψη και άποψη των αρχαίων Ελλήνων για την πόλωση των φαινομενικά αντίθετων.
Αντίστοιχα, κατά την Αναγέννηση ο Samuel Chew, με το έργο του Η Ημισέληνος και το Ρόδο, ο Δάντης στη Θεία Κωμωδία, ο Αριόστο και αργότερα ο Μίλτων, ο Σαίξπηρ, ο Μάρλοου, ο Θερβάντες, ο Φλωμπέρ, ο Σατωμπριάν εμπνεύστηκαν από τους ήρωες και τις ιστορίες της Ανατολής και δημιούργησαν τις «δικές» τους, κατά τον Said, οριενταλιστικές απεικονίσεις.
«Οι άνθρωποι πάντα διαιρούσαν τον κόσμο σε περιοχές χαράζοντας είτε πραγματικές είτε φανταστικές διακρίσεις ανάμεσα τους», γράφει ο Said. Κατά αυτόν τον τρόπο, τον 19ο αιώνα, η Ανατολή, για ένα μεγάλο μέρος δυτικών, είναι απόμακρη, μυστήρια, επικίνδυνη και συχνά εχθρική, ενώ η Δύση διακρίνεται για τον ορθολογισμό, την λογική και τον φιλελευθερισμό της.
Η Ευρώπη του Διαφωτισμού, του Ρομαντισμού του Εθνικισμού
Ο 18ος αιώνας, ονομάστηκε ως «ο Αιώνας των Φώτων» και όχι άδικα. Νέες ιδέες και ιδεολογίες, νέες μορφές διακυβέρνησης και κοινωνικής οργάνωσης ταράζουν την καθεστηκυία τάξη και σηματοδοτούν τη μετάβαση από τη Νεότερη στη Σύγχρονη Ιστορία.
Το 1789, τα κηρύγματα για ελευθερία και αυτοδιάθεση ξεσηκώνουν τον γαλλικό λαό και βρίσκουν υποστηρικτές στις μορφωμένες ελίτ της Ευρώπης. Οι ιδέες του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης προβάλλουν τις ικανότητες του ανθρώπινου νου, της γνώσης και της λογικής, της προόδου και της ικανότητας. Ο Ναπολέων, μέσα από τον Νομικό Κώδικα, περνάει στην απολυταρχική Ευρώπη τις ιδέες του Φιλελευθερισμού του Ρομαντισμού και του Εθνικισμού.
Η Ευρώπη της Γαλλικής Επανάστασης βρίσκεται σε έναν διαρκή μετασχηματισμό. Από τον Βορρά μέχρι το Νότο, λαοί με ξεχωριστά εθνικά χαρακτηριστικά, με διαφορετικά ήθη και έθιμα, γλώσσα και πολιτισμό αναζητούν το ένδοξο παρελθόν τους, τα μοναδικά κοινά χαρακτηριστικά τους προκειμένου να δημιουργήσουν την δική τους ξεχωριστή οντότητα, το δικό τους έθνος-κράτος.
Μάλιστα, για τους ιστορικούς S. Bernstein & E. Milza, το εθνικό αίσθημα, η ανάγκη των ανθρώπων να ανήκουν, να υπάγονται σε μια συγκεκριμένη κοινότητα, γεννιέται στην Ευρώπη, αρκετά νωρίτερα, από τα τέλη του Μεσαίωνα. Ωστόσο, τον 18ο αιώνα, οι ιδέες του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης είναι αυτές που αλλάζουν το πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό τοπίο της Ευρώπης, είναι αυτές που βάζουν το θεμέλιο λίθο της δημιουργίας των Εθνών-Κρατών.
Διαφορετικές οντότητες συνυπάρχουν σε μια ήπειρο που ταλαντεύεται ανάμεσα στην ενοποίηση και στην προβολή των ιδιαίτερων διαφορετικών χαρακτηριστικών των λαών της. Αυτοκρατορίες διαμελίζονται, υπόδουλα κράτη επαναστατούν και αποκτούν την ανεξαρτησία τους. Ωστόσο, αυτές οι διαφορετικές εθνικές οντότητες δεν αμφισβητούν, ούτε αρνούνται την ευρωπαϊκή πραγματικότητα. Όπως λέει χαρακτηριστικά ο Fernand Braudel: “Η Ευρώπη είναι ταυτόχρονα ενότητα και ποικιλία».
Ο Ρομαντισμός είναι ένα πολύμορφο και πολύπλοκο κίνημα, που εκφράζεται την περίοδο αυτή, στον χώρο της τέχνης, της μουσικής και των γραμμάτων, με ποικίλα και συχνά αντιφατικά συναισθήματα. Το ρομαντικό κίνημα έχει τις ρίζες του στον 18ο αιώνα και ξεκινάει από μια σειρά συσχετισμένες και αθροισμένες τάσεις. Η αμφισβήτηση των παραδοσιακών δομών και μορφών εξουσίας είναι έντονη σχεδόν σε ολόκληρη τα Ευρώπη. Ένα ολόκληρο σύστημα διακυβέρνησης μαζί με τα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτισμικά θεμέλια καταρρέει. Ο Διαφωτισμός εκφράζει τη μια διάσταση του ανθρώπου, τη λογική – νοητική, ο Ρομαντισμός είναι αυτός που αναλαμβάνει να δώσει διέξοδο και στην άλλη του διάσταση, τη συναισθηματική-ψυχολογική.
Ναπολεόντειοι Πόλεμοι, Description de l’ Egypte & Οριενταλισμός
Στο πλαίσιο της δημιουργίας εθνικής συνείδησης και εθνικής οντότητας δημιουργείται η εικόνα του άλλου, του διαφορετικού και συχνά του «κατώτερου». Μέσα από το πρίσμα των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων σκιαγραφείται η εικόνα του διαφορετικού. Η εικόνα γίνεται πιο έντονη όταν αυτός ο «άλλος» ανήκει σε έναν μακρινό πολιτισμό που διαφέρει σημαντικά από τον ευρύτερο Ευρωπαϊκό. Σε αυτήν την περίπτωση μάλιστα, ο «ξένος» πολιτισμός αντιμετωπίζεται και διερευνάται μέσα από τη σύγκριση και τη διάκριση.
Για τον Edward Said, αυτός ο τρόπος σκέψης που βασίζεται «σε μια οντολογική και επιστημολογική διάκριση που γίνεται μεταξύ Ανατολής και (τις περισσότερες φορές) Δύσης» ονομάστηκε Οριενταλισμός. Δηλαδή, ο Οριενταλισμός, είναι «η τάση να παρουσιάζεται η Εγγύς και η Μέση Ανατολή με τρόπο που προσδιορίζει στις υποθέσεις, τα γούστα, τις φαντασιώσεις, τις πολιτικές σκοπιμότητες και τις προκαταλήψεις των Δυτικών».
Πρόκειται δηλαδή, για μια κατασκευασμένη εικόνα της Ανατολής. Ο Arnold Toynbee έγραψε μάλιστα: «Αυτό που η Δύση βλέπει στην Ανατολή σαν σκοτάδι, δεν είναι παρά η σκιά της».
Ο καθηγητής Said μάλιστα, γίνεται πιο αιχμηρός, καθώς θεωρεί ότι ο Οριενταλισμός είναι «ένας δυτικός τρόπος για την κυριάρχηση, την ανασυγκρότηση και την άσκηση εξουσίας επί της Ανατολής».
Ο Said, ανέπτυξε την θεωρία του Οριενταλισμού μέσα από την μελέτη και την ανάλυση των έργων βρετανών, αμερικανών και γάλλων συγγραφέων και περιηγητών, που ο καθένας με τον δικό του συγγραφικό τρόπο παρουσιάζει την εικόνα της Ανατολής. Ο Οριενταλισμός κατ’ αυτόν τον τρόπο είναι η «Ευρωπαϊκή ιδέα της Ανατολής».
Στο πλαίσιο αυτής της επεκτατικής πολιτικής, οι Γάλλοι επιστήμονες επιχείρησαν να «εξερευνήσουν-ερευνήσουν» την Ανατολή και να καταγράψουν επιστημονικά τα αποτελέσματα των ερευνών τους. Μάλιστα, αυτό το επιστημονικό προσωπικό, πέρα από τις προκαταλήψεις και τον ενδεχόμενο σνομπισμό, δεν εγκαταστάθηκε στην Αίγυπτο με εχθρικές διαθέσεις. Ο μουσουλμάνος ιστορικός, αλ Τζαμπάρτι που έζησε στο Κάιρο την περίοδο της ναπολεόντειας απόβασης, ενώ μέσα από το έργο του εκφράζει την αντίθεση του ως προς τους Γάλλους εισβολείς, ωστόσο ως προς την επιστημονική ομάδα που συνόδευε την γαλλική εκστρατεία, εξέφρασε έναν θαυμασμό. Περιγράφει χαρακτηριστικά: “Αν κάποιος μουσουλμάνος τους πλησίαζε (…) και ανακάλυπταν πως διακατέχεται από έντονη επιθυμία και λαχτάρα για γνώση, του πρόσφεραν τη φιλία και την αγάπη τους. (…) πήγαινα και εγώ εκεί συχνά”.
Ωστόσο, τα έργα που φιλοτεχνήθηκαν αυτή την εποχή, εμφανίζουν, περιγράφουν, αναπαριστούν με ακρίβεια τα τοπία, τα πορτραίτα, την αρχιτεκτονική, την τέχνη και τα έθιμα, όμως τις περισσότερες φορές, αυτή η γενικότερη αναπαράσταση, γίνεται βάσει υποθέσεων που έχουν οι δυτικοί καλλιτέχνες για την Ανατολή. Υποθέσεις που συχνά βασίζονται στην προκατάληψη, την καχυποψία και τις προλήψεις, και λιγότερο στην αντικειμενική παρατήρηση και στην ακριβή καταγραφή των γεγονότων.
Για τον μελετητή της Σύγχρονης Ευρωπαϊκής Ιστορίας Stephen Little, «Οι ακριβείς τοπογραφικές λεπτομέρειες ήταν η τέλεια προκατάληψη για έργα που ικανοποιούσαν την αχαλίνωτη φαντασία των Δυτικών».
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Edward Lane, ο οποίος στο πλαίσιο των Ναπολεόντειων Πολέμων και κατ’ επέκταση της Ναπολεόντειας ιμπεριαλιστικής-επεκτατικής πολιτικής, βρέθηκε με τα στρατεύματα του Βοναπάρτη τον Σεπτέμβριο του 1798, στην Αίγυπτο, μαζί με τριάντα πέντε χιλιάδες στρατιώτες, τους καλύτερους Γάλλους αξιωματικούς, σημαντικούς επιστήμονες και ερευνητές, και φυσικά τον ίδιο τον Ναπολέοντα που διοικούσε την εκστρατευτική δύναμη.
Ο Lane έμεινε στην Αίγυπτο τουλάχιστον για επτά χρόνια. Μάλιστα, στο πλαίσιο της ενσωμάτωσής του, στην αιγυπτιακή κοινωνία της εποχής, υιοθέτησε τον κώδικα ντυσίματος, την εμφάνιση των Αιγυπτίων αλλά και το όνομα Mansur Efendi. Όπως φαίνεται και από το χαρακτικό της εποχής, ο Lane φοράει το παραδοσιακό τουρμπάνι ενώ έχει αφήσει και μουστάκι. Ανάλογο είναι και το υπόλοιπο ντύσιμό του με την χαρακτηριστική ενδυμασία της Αιγύπτιου. Για αρκετούς μελετητές, αυτή η κίνησή του, χαρακτηρίστηκε ως Οριενταλιστική, καθώς ο Lane υιοθέτησε ένα στυλ και έναν τρόπο ντυσίματος, καθαρά για επικοινωνιακούς λόγους και όχι από πίστη και πεποίθηση σε αυτόν τον τρόπο ζωής.
Ένα χαρακτηριστικό έργο του Edward William Lane, είναι το Description de l’ Egypte (1833-1835). Πρόκειται για ένα έργο που περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια την ζωή στην Αίγυπτο. Το 630 σελίδων, βιβλίο χωρίζεται σε εικοσιοκτώ κεφάλαια. Ο Lane, σε αυτά τα κεφάλαια περιγράφει τα σπίτια, την διακόσμηση, τα προσωπικά χαρακτηριστικά και τον κώδικα ντυσίματος των Αιγυπτίων, την οικογενειακή ζωή, τα χαρακτηριστικά της εκπαίδευσης, της θρησκείας, των νόμων, της γλώσσας, της λογοτεχνίας, της επιστήμης κ.ο.κ.
Σε αυτές λοιπόν, τις περιγραφές στηρίχθηκε κατά πολύ ο Edward Said, προκειμένου να στηρίξει τα επιχειρήματά του, ως προς τον Οριενταλισμό. Και όχι άδικα. Ενδεικτικά, θα αναφέρουμε ορισμένα αποσπάσματα από το Description de l’ Egypte, που αποδεικνύουν αυτή την άποψη:
Στο πρώτο κεφάλαιο, ο Lane περιγράφει αναλυτικά τα σπίτια των Αιγυπτίων. Στις οροφές αυτών των σπιτιών υπάρχουν παράθυρα με ένα συγκεκριμένο διάκοσμο από τεθλασμένες γραμμές που τέμνονται και δημιουργούν διάφορα γεωμετρικά σχήματα. Για τον Lane, αυτή η διακόσμηση, «εάν την κοιτάξει κάποιος αρκετά» προκαλεί πόνο στα μάτια (would be painful).
Αντίστοιχα, στο σημείο που περιγράφει την διακόσμηση των τοίχων των ιδιωτικών διαμερισμάτων, ο Lane γίνεται ιδιαίτερα καυστικός.
Αντιμετωπίζει τις τοιχογραφίες που διακοσμούν τα σπίτια, με έναν ιδιαίτερα υποτιμητικό τρόπο. Συγκεκριμένα, τις χαρακτηρίζει ως «αγενείς ζωγραφιές» (rude paintings), ενώ ως προς τους ντόπιους μουσουλμάνους ζωγράφους, αφενός τονίζει την εθνικότητά τους –για να μην υπάρχει καμία παρεξήγηση- αφετέρου, αυθαίρετα βγάζει το συμπέρασμα ότι «δεν έχουν την παραμικρή ιδέα των κανόνων της προοπτικής και που, κατά συνέπεια, καταστρέφουν ό,τι προσπαθούν να διακοσμήσουν». Σε αυτό το σημείο αποδεικνύεται με τον καλύτερο τρόπο η δυτική-οριενταλιστική ματιά, καθώς ο Lane, ασκεί κριτική με γνώμονα την προοπτική και τους κανόνες ζωγραφικής, δηλαδή τα εργαλεία των ζωγράφων της Δύσης. Όπως ήδη έχουμε αναφέρει, η ζωγραφική στη Δύση του Ρομαντικού κινήματος, διαθέτει νόρμες και κανόνες, όπως διαθέτει η τέχνη γενικότερα από την εποχή της Αναγέννησης. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι οποιαδήποτε άλλη μορφή, δεν αποτελεί τέχνη, επειδή δεν ακολουθεί τους δυτικούς κανόνες.
Ως προς την καθημερινή ζωή και τις συνήθειες των Αιγυπτίων, ο Lane εντοπίζει μια «πολυτελή» συνήθεια, που οι περισσότεροι Αιγύπτιοι διασκεδάζουν με αυτή. Πρόκειται, για το κάπνισμα «φτηνού» καπνού που παράγεται στην χώρα τους. Παρατηρούμε, ότι και εδώ ο Lane, χλευάζει και ειρωνεύεται. Η πολυτελής συνήθεια… του φτηνού καπνού.
Στο ίδιο κεφάλαιο, ως προς τις σχέσεις των δυο φύλων, ο Lane, περιγράφει τον τρόπο που κυκλοφορούν τα ζευγάρια στον δρόμο. Παρατήρησε λοιπόν, ότι οι γυναίκες πάντα περπατούν πίσω από τους συζύγους τους, και ότι, όταν υπάρχουν κάποια πράγματα, αυτά πάντα τα κουβαλούν οι γυναίκες εκτός από την πίπα τους ή ένα ξυλάκι. Και σε αυτό το σημείο διακρίνεται η κριτική διάθεση του Lane, με αρκετή δόση ειρωνείας.
Τέλος, ο Lane τους Οθωμανούς, τους αναφέρει τις περισσότερες φορές ως Τούρκους. Ένας όρος υποτιμητικός για την εποχή, καθώς πριν από τα τέλη του 19ου αιώνα, η λέξη Τούρκος ήταν «συνώνυμη» με τον χωριάτη, τον ανάγωγο τον απολίτιστο.
Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι η Ανατολή παρουσιάζεται από τους δυτικούς καλλιτέχνες και επιστήμονες του 19ου αιώνα, προκειμένου να δικαιολογηθεί η ιμπεριαλιστική πολιτική τους, ως πρωτόγονη, φιλήδονη, σπάταλη και καθυστερημένη .
Παραθέτοντας, συγκεκριμένα αποσπάσματα από το έργο του Edward Lane, επιβεβαιώσαμε αυτή την διαπίστωση. Ωστόσο, όσο και εάν ο Lane έχει χαρακτηριστεί ως Οριενταλιστής, θα είναι λάθος να απορρίψουμε εξ ολοκλήρου το Description de l’ Egypte, το οποίο πρόσφερε σημαντικά στοιχεία για την Αίγυπτο, όχι μόνο από τις λεπτομερείς περιγραφές του συγγραφέα αλλά και από τα υπέροχα χαρακτικά του.
Εάν θέλουμε μάλιστα να κρίνουμε με επιείκεια τον Lane, και να δεχτούμε ότι κάθε καλλιτέχνης ή συγγραφέας έχει την δίκη του προσωπική ματιά, τότε θα θυμηθούμε τον Ludwig Richter, που αναφέρει στα απομνημονεύματά του πως κάποτε στο Tivoli, ως νεαρός είχε αναλάβει μαζί με τρείς συναδέλφους του, να ζωγραφίσουν ένα τοπίο. Οι τέσσερις νέοι ζωγράφοι είχαν αποφασίσει να αποδώσουν το τοπίο με σχολαστική ακρίβεια και να μην ξεφύγουν στο παραμικρό από τη φυσική εικόνα. Το αποτέλεσμα όμως ήταν τέσσερις διαφορετικοί πίνακες, διαφορετικοί στο βαθμό που διέφεραν μεταξύ τους οι προσωπικότητες των τεσσάρων ζωγράφων.
Αντίστοιχα, το Description de l’ Egypte, εάν είχε γραφτεί από κάποιον άλλο, σε κάποια άλλη εποχή, ίσως το αποτέλεσμα να ήταν τελείως διαφορετικό και να εστιάζαμε σε άλλα σημεία του έργου. Αντικειμενική εικόνα ενός θέματος δεν υπάρχει. Κάθε καλλιτέχνης, ζωγράφος ή συγγραφέας, συλλαμβάνει διαφορετικά ένα θέμα και το αποτυπώνει / αποδίδει σύμφωνα με την ιδιοσυγκρασία του και τις αλληλεπιδράσεις που δέχεται από το κοινωνικό, οικονομικό, πολιτικό και πολιτισμικό του περιβάλλον.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Berlin Isaiah., Οι ρίζες του Ρομαντισμού, μτφρ. Γ. Παπαδημητρίου, Εκδόσεις Scripta, Αθήνα 2002.
Berstein S., Milza P., Ιστορία της Ευρώπης: Από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στα Ευρωπαϊκά Κράτη 5ος-18ος αιώνα. Τόμος 1ος., Εκδόσεις Αλεξάνδρεια,. Αθήνα 1997.
Braudel Fernand., Γραμματική των Πολιτισμών. Μτφρ. Α. Αλεξάκης., Εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ. Αθήνα 2003.
Gombrich E.H., Το Χρονικό της Τέχνης. Μτφρ. Κασδαγλή Μ., Εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1994.
Hobsbawn Eric., Έθνη & Εθνικισμός., Από το 1780 μέχρι σήμερα., Μτφρ. Χ. Νάντρις., Αθήνα 1994.
Hobsbawn Eric., Η Εποχή των Επαναστάσεων 1789-1848., μτφρ. Μ. Οικονομοπούλου. Εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2002.,
Wolfflin Heinrich., Βασικές Έννοιες της Ιστορίας της Τέχνης. Θεσσαλονίκη 2006., Εκδόσεις Επίκεντρο.
Albert Hourani., Η Ιστορία του Αραβικού Κόσμου. Μτφρ. Θ. Δαρβίρη., Εκδόσεις Ψυχογιός.
Honour H., Fleming J., Ιστορία της Τέχνης, μτφρ. Παπάς Α., Εκδόσεις Υποδομή, Αθήνα 1998.
Lane Edward., The Manners & Customs of the Modern Egyptians., London &Toronto Published by J.M. Dent & Sons ltd. New York 1908.
Little Stephen., Οι …ισμοί στην Τέχνη., Εκδόσεις Σαββάλας., Αθήνα Χ.Χ.,
Lewis Bernard., Η Ανάδυση της Σύγχρονης Τουρκίας, Τόμος 1ος., Εκδόσεις Παπαζήση., Αθήνα 2001.
Nash Geoffrey., “Edward Said’s Orientalism and its critique of Edward Lane” Department of English. Qatar University.,
Said Edward., Οριενταλισμός., μτφρ. Φ. Τερζάκης., Εκδόσεις Νεφέλη., Αθήνα 1996.
Ευριπίδης., Βάκχαι., Μτφρ. Θ. Μαυρόπουλος., Εκδόσεις Ζήτρος., Αθήνα 2007.
Ψαράς Ι.Δ., Ιστορία της Νεότερης Ευρώπης 1492-1815., Εκδόσεις Βάνιας., Θεσσαλονίκη 2003.
Παγκόσμια Ιστορία, Γαλλική Επανάσταση και Παλινόρθωση., Εκδόσεις Πήγασος, Αθήνα 2008., Τόμος 15.
Γκότση Γ, Προβατά Δ., Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, Τόμος. Β’, Εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα 2000.
Πεγέ Ζωρζ., Η ζωγραφική στον 19ο αιώνα, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1984.
