O πόλεμος της πληροφορίας: Από την κρατική προπαγάνδα στα fake news

της Άννας Μαρινάκη.

Με την ευκολία που παρέχουν τα νέα μέσα επικοινωνίας, οι ψευδείς ειδήσεις συχνά προπαγανδίζουν ιδέες ή πολιτικές και τυγχάνουν ευρύτατης αποδοχής, ιδιαίτερα σε ακροατήρια με χαμηλό βαθμό πολιτικής γνώσης. Οι προπαγανδιστές, αν υπάρχουν γεγονότα, θα τα χρησιμοποιήσουν προς όφελος τους. Αν πάλι δεν υπάρχουν, ή αν δεν είναι ισχυρά, θα τα δημιουργήσουν. Σύμμαχοι τους θα γίνουν οι διαδικτυακοί χρήστες, οι οποίοι εγκλωβίζονται σε ομάδες όπου βαυκαλίζονται για την ορθότητα των δικών τους ιδεών, απορρίπτοντας οποιαδήποτε διαφορετική.

Σε αυτό το άρθρο θα σταθούμε στα περιστατικά κρατικής προπαγάνδας και ψευδών ειδήσεων στη Συρία, μία εμπόλεμη περιοχή, όπου παράλληλα με τις αληθινές μάχες, διεξάγεται ένας επικοινωνιακός πόλεμος προπαγάνδας, παραπληροφόρησης και ευρείας διακίνησης ψευδών ειδήσεων. Ο ρυθμός που διαχέονται τα fake news στα κοινωνικά δίκτυα ξεπερνά κάθε επίσημο μέσο ενημέρωσης που αδυνατεί λόγω χρόνου και συνθηκών να διαψεύσει ή να επαληθεύσει τις «ειδήσεις».

ΕΝΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΚΡΑΤΙΚΗΣ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑΣ

Ο πρεσβευτής της Συρίας κατά τη διάρκεια έκτακτης ενημέρωσης του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ για τις δράσεις αντιμετώπισης της κλιμακούμενης ανθρωπιστικής κρίσης στη Συρία και τις επιθέσεις κατά των αμάχων, επιδεικνύει μια φωτογραφία. Σκοπός του να υποστηρίξει ότι οι στρατιώτες, αντίθετα με τις καταγγελίες των ανθρωπιστικών οργανώσεων, παρέχουν κοινωνικό έργο. O πρεσβευτής Bashar Ja’afari, κρατώντας τη φωτογραφία θα αναφωνήσει: “Ορίστε τι κάνει ο στρατός της Συρίας στο Χαλέπι. Εδώ μπορείτε να δείτε μια φωτογραφία ενός στρατιώτη της Συρίας που προσφέρει βοήθεια σε μια γυναίκα”, ενώ θα υποστηρίξει ότι η γυναίκα εγκατέλειπε το ανατολικό Χαλέπι και ότι οι ειδήσεις περί επιθέσεων του καθεστώτος στους αμάχους δεν αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα παρά αποτελούν ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες.

Η φωτογραφία όμως που απεικόνιζε έναν γονατισμένο στρατιώτη να προσφέρει την πλάτη του στην ηλικιωμένη γυναίκα ως σκαλοπάτι για να αγγίξει με ασφάλεια το έδαφος αποδεικνύεται ότι δεν ήταν από το Χαλέπι. Για την ακρίβεια, δεν ήταν καν από τη Συρία, αλλά από το Ιράκ. Τα διακριτικά σήματα στη στολή του στρατιώτη είχαν εξαφανιστεί με φώτοσοπ, ώστε να υποστηριχθεί το αφήγημα του πρεσβευτή.

Τα social media θα αντιδράσουν ακαριαία στην υπόδειξη της ψευδούς είδησης. Λίγες ώρες μετά, ο Kyle Glen, συνιδρυτής του ww.conflict-news.com θα επισημάνει την ψευδή φωτογραφία λιτά και δίχως να παραθέσει την προσωπική του άποψη και το tweet του θα λάβει 336 κοινοποιήσεις, ενώ την επόμενη μέρα, o Independent θα αφιερώσει εκτενές άρθρο στο περιστατικό πριν ακολουθήσει μία ημέρα μετά το CNN. Περισσότερες, διασταυρωμένες πλέον, πληροφορίες θα αποκαλυφθούν. Η φωτογραφία απεικόνιζε ένα μέλος των ιρακινών σιιτικών δυνάμεων πολιτοφυλακής με την επωνυμία PMU (Popular Mobilization Units) που βοηθούσε πολίτες μετά την απελευθέρωση της πόλης Φαλούτζα από τον Isis και αποδεικνύεται ότι είχε δημοσιευτεί σε πολλά αραβόφωνα μέσα λίγο μετά τη λήψη της στο παρελθόν. Η δημοσίευση της αυθεντικής φωτογραφίας έγινε για πρώτη φορά διαδικτυακά στις 4 Ιουνίου στον ιστότοπο του ιρακινού σιιτικού Afaq Sat TV, όπου αναφερόταν ότι η Hashd al-Shabbi, (ευρύτερα γνωστή ως PMU Popular Mobilization Units) βοηθούσε στην μετακίνηση πολιτών από τη Φαλούτζα. Παραμένει βέβαια άγνωστο το ποιος «τροποποίησε» τη φωτογραφία προκειμένου να λειτουργήσει ως όργανο κρατικής προπαγάνδας της Συριακής κυβέρνησης.

Μετά το δημοσίευμα του CNN, η αμερικανή πρεσβευτής των Ηνωμένων Εθνών, Samantha Power, με tweet της σχολιάζει ότι o πρεσβευτής της Συρίας δημιούργησε τα δικά του fake news, ενώ η μόνιμη αποστολή της Συρίας στα Ηνωμένα Έθνη θα αρνηθεί να κάνει τον παραμικρό σχολιασμό σε αίτημα του CNN. Μοναδική φωνή στήριξης του πρεσβευτή από τη Συρία αποτέλεσε ο Ρώσος απεσταλμένος Vitaly Churkin, ο οποίος υποστήριξε ότι οι βιαιότητες κατά αμάχων που αναφέρονται στο Χαλέπι είναι παραπλανητική πληροφόρηση από τις δυνάμεις της αντιπολίτευσης τις οποίες η κυβέρνηση της Συρίας αντιλαμβάνεται ως τρομοκράτες ενώ φωτογράφισε και τους ακτιβιστές ως όργανα παραπλάνησης που έχουν πρόθεση να εξαπατούν τα δυτικά μέσα.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ FAKE NEWS

Τη ρητορική του πρεσβευτή της Συρίας στα Ηνωμένα Έθνη υιοθετεί και ο πρόεδρος της Συρίας Μπασάρ Αλ Άσαντ. Κατά τη διάρκεια συνέντευξής του στους Sunday Times θα ερωτηθεί αν κοιμάται τα βράδια με όλα τα νεκρά παιδιά στο Χαλέπι και σε άλλες περιοχές της Συρίας. Ο Άσαντ θα χαμογελάσει και θα απαντήσει ότι “Καταλαβαίνω το νόημα αυτής της ερώτησης. Κοιμάμαι φυσιολογικά, κοιμάμαι και τρώω κανονικά και αθλούμαι”. Ο Άσαντ θα χαρακτηρίσει ψευδείς ειδήσεις φωτογραφίες και βίντεο που δείχνουν την αγριότητα του στρατού του, ακόμα και τη φωτογραφία του χτυπημένου και γεμάτου αίματα Ομράν, βασιζόμενος σε μία παλιότερη φωτογραφία ορφανού παιδιού που κοιμάται ανάμεσα στους τάφους των γονιών του στη Συρία που αποδείχτηκε ότι πραγματικά αποτελούσε ψευδή είδηση που διακινήθηκε από ανώνυμους χρήστες.

Πρόκειται για μια φωτογραφία ξυπόλητου παιδιού που παρουσιάζεται ξαπλωμένο ανάμεσα στους δύο τάφους των γονιών του στη Συρία και δημιούργησε πλήθος κοινοποιήσεων σε Twitter και Facebook. Μόνο που στην προκειμένη περίπτωση, οι τάφοι ήταν σωροί από πέτρες, το ορφανό παιδί ήταν ο Abdul Aziz al Otaibi, ανιψιός του φωτογράφου και η φωτογραφία είχε ληφθεί στη Σαουδική Αραβία στο πλαίσιο καλλιτεχνικού πρότζεκτ. Η αλήθεια αποκαλύφθηκε μια εβδομάδα μετά από τον Harald Doornbos ο οποίος πήρε συνέντευξη από τον φωτογράφο Abdul Aziz al Otaibi στο blog του. Ο φωτογράφος δήλωσε σοκαρισμένος και έκπληκτος, δεδομένου ότι το έκανε σαφές όταν πόσταρε τη φωτογραφία στο Facebook, ότι δεν ήταν αληθινή αλλά προϊόν καλλιτεχνικής έκφρασης και ότι το μόνο που θέλησε να δείξει ήταν η αναντικατάστατη αγάπη των παιδιών για τους γονείς τους. Εξέφρασε μάλιστα την ενόχληση του για το γεγονός ότι η φωτογραφία του χρησιμοποιήθηκε εκτός πλαισίου για προπαγανδιστικούς σκοπούς. Ενημέρωσε μάλιστα με προσωπικό μήνυμα (direct message) και τον πρώτο χρήστη που αλλοίωσε τον συμβολισμό της στο twitter και την απέδωσε στη Συρία, για να λάβει την απάντηση ότι είναι υπερβολικός και ότι καλύτερα να μην δώσει σημασία για να ανταμειφθεί από τον Θεό. Σε κάθε περίπτωση η φωτογραφία πέρασε από τα μάτια 1,357,433 χρηστών μέχρι να αποκαλυφθεί η πραγματικότητα και το παιδάκι να εμφανιστεί σε διαδοχικές πόζες στον φωτογράφο πριν ο τελευταίος ελαττώσει τις εμφανίσεις του στα κοινωνικής δικτύωσης.

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΩΝ

Η κατάρριψη μιας ψευδούς είδησης, είτε αποτελεί προϊόν κρατικής προπαγάνδας είτε ανεξέλεγκτης διασποράς των χρηστών που λειτουργούν με το θυμικό τους, δεν είναι εύκολη υπόθεση. Συνήθως, όσο πιο ακραία είναι η είδηση τόσο μεγαλύτερη επισκεψιμότητα έχει, καθώς πολλές ψευδείς ειδήσεις βασίζονται στο ερέθισμα της περιέργειας του αναγνώστη. Την ίδια στιγμή η έννοια της «μετά αλήθειας» ως πολιτικής ρητορικής και πρακτικής που αγνοεί την αλήθεια και βασίζεται σε μια προσωπική, ενίοτε εντελώς πλαστή, εκδοχή της πραγματικότητας, αναδεικνύεται σε μια από τις καθοριστικές έννοιες της εποχής στο ψηφιακό σύμπαν της ανεξέλεγκτης πολυφωνίας στο οποίο πλέον δεν απαιτείται βαρύτητα του λόγου.

Κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα και των δυο περιστατικών που εξετάστηκαν αποτελεί το γεγονός ότι οι πομποί τους, δηλαδή τόσο ο πρεσβευτής της Συρίας όσο και οι ανώνυμοι χρήστες που διακίνησαν την πλαστή φωτογραφία στους «τάφους», απευθύνθηκαν στο θυμικό των δεκτών. Και στις δύο περιπτώσεις, η αλήθεια της φωτογραφίας ήταν διαφορετική από αυτή που παρουσίαζαν οι πομποί του μηνύματος, αφορούσε στην ίδια χώρα που είναι σε καθεστώς πολέμου και οι πρωτότυπες φωτογραφίες ελήφθησαν εκτός της χώρας μα εντός του Αραβικού κόσμου (Ιράκ και Σαουδική Αραβία). Αποδέκτες του αλλοιωμένου μηνύματος αποτέλεσαν οι πολίτες της χώρας. Η αποκατάσταση της αλήθειας και στις δύο περιπτώσεις επήλθε τέλος από τα ίδια τα κοινωνικά δίκτυα που λειτούργησαν ως θεματοφύλακες σε σύντομο χρονικό διάστημα.

Βασική ωστόσο διαφορά των δύο περιπτώσεων αποτέλεσε η πρόθεση των διακινητών των ψευδών ειδήσεων. Στην περίπτωση του πρεσβευτή της Συρίας Bashar Ja’afari, πρόθεση ήταν να κερδηθεί η διεθνής υποστήριξη που δύναται να καθορίσει και το αποτέλεσμα του πολέμου στη χώρα του και στην εξάλειψη των αιτιάσεων κρατικής βίας όπως αυτές περιγράφονταν από τους ακτιβιστές. Στον αντίποδα, η φωτογραφία του παιδιού που κοιμάται δεν διακινείται από κρατικό αξιωματούχο αλλά από τους ίδιους τους χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που πρεσβεύουν τη bottom up δημοσιογραφία και προβαίνουν συχνά σε βιαστικές αναπαραγωγές δίχως πηγή στον παγκόσμιο διαδικτυακό ιστό με πρόθεση να καταδείξουν τις βιαιότητες σε μια χώρα στην οποία το κράτος έχει μερίδιο ευθύνης.

Στις μέρες μας, τα εργαλεία διασταύρωσης της αξιοπιστίας των ειδήσεων υπάρχουν. Δορυφόροι και λογισμικά αξιοποιούνται προς αυτή την κατεύθυνση, ενώ στα μεγάλα μέσα επικοινωνίας υπάρχουν ειδικές ομάδες που ασχολούνται με τον έλεγχο της αξιοπιστίας του περιεχομένου. Μόλις στα τέλη του Φεβρουαρίου τριάντα επτά διεθνή ΜΜΕ με την υποστήριξη της Google έθεσαν σε λειτουργία την πλατφόρμα Cross Check για να ελέγχουν τις ειδήσεις. Μένει να αποδειχθεί αν οι προσπάθειες θα ευδοκιμήσουν. Μέχρι τότε όμως, η τελική ευθύνη παραμένει στον χρήστη που λειτουργεί και αναπαράγει περιεχόμενο, λειτουργώντας με συναίσθημα ευθύνης κρατώντας μακριά το θυμικό του.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ντεμπόρ Γκυ, Η Κοινωνία του Θεάματος, μτφρ. Πάνος Τσαχαγέας-Νίκος Β. Αλεξίου, Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα Σεπτέμβριος 1986.

Πλειός Γιώργος, Ψευδείς ειδήσεις στην υπηρεσία συμφερόντων, συνέντευξη στην Αφροδίτη Ερμίδη, περιοδικό Hot Doc, Μάρτιος 2013.

Δασκαλάκης Κωνσταντίνος, απόσπασμα ομιλίας του από την εκδήλωση «Τα ψέματα του κόσμου μας και οι αλήθειες του Ποταμιού», Αθήνα, Μάρτιος 2016.

Πλειάκος Κωνσταντίνος, Συρία. Εκεί που τα μεγάλα Μέσα Ενημέρωσης “έχασαν” την είδηση, Δεκέμβριος 2016, www.cnn.gr.

Aljazeera, “Syria UN ambassador caught using fake photo at council”, Δεκέμβριος 2016

Kyle Glen, twitter στο https://twitter.com/KyleJGlen/status/808795479203082240/photo/1?ref_src=twsrc%5Etfw

McKernan Bethan, Syrian UN ambassador uses photo from Iraq to show how pro-government forces are ‘liberating’ city of Aleppo στο http://ind.pn/2mFIlie

O’Sullivan Donie, Syria brings ‘fake news’ to the United Nations στο http://cnn.it/2n5F524

Afaq TV στο http://bit.ly/2hBDQ5A

Samantha Power, twitter στο https://twitter.com/AmbPower44/status/809481421425414149?ref_src=twsrc%5Etfw

Lamb Christine, West is now weak, Assad claims, Νοέμβριος 2016 στο http://bit.ly/2lWYMtr

TRT World, Youtube, Assad claims Omran’s photo is fake στο https://www.youtube.com/watch?v=wmYq241PIFg

Facebook, See more memes στο http://bit.ly/2n5N538

Doornbos Harald στο http://bit.ly/2n5Wpnz

Imgur, In Syria: Sleeping between his parents. στο http://imgur.com/R0QbdRA

Aziz Abdul, Twitter στο https://twitter.com/abdulazizphotos/status/423991870197600256

Ανδιανόπουλος Βασίλης, Αναζητώντας την αλήθεια στο διαδίκτυο, Hot Doc, Μάρτιος 2017.

Ατσαλάκη Αμαλία, Στο ψηφιακό σύμπαν δεν απαιτείται η βαρύτητα του λόγου, Hot Doc, Μάρτιος 2017.

Chang Lulu, Google is fighting fake news in France with a new project called CrossCheck, Φεβρουάριος 2017 στο http://bit.ly/2mFRJlY

Ahmad Al-khatib, Assad claims Omran’s photo is fake and his wife prove it στο https://www.youtube.com/watch?v=VMxzBQ3N7SY

Bio
Latest Posts

Άννα Μαρινάκη

Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1979 και… το λέει ακόμη. Απόφοιτος Παντείου Πανεπιστημίου τότε, δημοσιογράφος σήμερα, φοιτήτρια εσαεί από επιλογή. Γράφει όταν έχει κάτι να πει και φωτογραφίζει κάθε φορά που κάτι της κάνει «κλικ». Ευτυχώς συμβαίνουν και τα δύο συχνά.