«Μπλε φάλαινα»: Το παιχνίδι θανάτου, η νομική του διάσταση και ο ρόλος οικογένειας-σχολείου

της Αγγελικής Καρδαρά.

Συνέντευξη με τον Ομ.Καθηγητή του Παντείου Πανεπιστημίου, κ. Αντώνη Μαγγανά.

«Μπλε Φάλαινα» ένα επικίνδυνο διαδικτυακό παιχνίδι που φέρεται να έχει οδηγήσει σε αυτοκτονία υψηλό αριθμό ανηλίκων στη Ρωσία, ενώ τις τελευταίες εβδομάδες άρχισαν και στη χώρα μας να γίνονται καταγγελίες για αυτοτραυματισμούς εφήβων ύστερα από συμμετοχή σε «παιχνίδι δοκιμασιών». Η δημιουργία ανάλογων παιχνιδιών και η συμμετοχή σε αυτών ανηλίκων συνιστούν σίγουρα πολύ σοβαρά ζητήματα.

Στο προηγούμενο άρθρο μου με τίτλο Μπλε φάλαινα: Το διαδικτυακό παιχνίδι θανάτου εναντίον των «βιολογικών αποβλήτων» επιχείρησα να απεικονίσω το προφίλ του 21χρονου Ρώσου δημιουργού του παιχνιδιού, βάσει των στοιχείων που άντλησα από τα ρεπορτάζ, και προχώρησα σε ένα συσχετισμό του με τον Ρασκόλνικωφ, τον κεντρικό ήρωα του κορυφαίου μυθιστορήματος του Ντοστογιέφσκι «Έγκλημα και Τιμωρία».

Πολλοί αναγνώστες μου ζητήσατε να συνεχίσω το θέμα που σας έχει προβληματίσει σε πολύ μεγάλο βαθμό και γι’ αυτό με το σημερινό μου άρθρο θα ρίξω φως σε μια ακόμα σημαντική διάσταση, τη νομική. Το ερώτημα που ήρθε στο μυαλό μου, διερευνώντας την συγκεκριμένη υπόθεση, είναι αν μπορεί να «σταθεί» στο δικαστήριο μια ανάλογη υπόθεση και να τιμωρηθεί ο δημιουργός της «Μπλε Φάλαινας» και ανάλογων διαδικτυακών παιχνιδιών. Αυτό που πρέπει να γίνει κατανοητό, όπως μας εξηγεί ο Ομ.Καθηγητής του Παντείου Παν/μίου, κ. Αντώνης Μαγγανάς στην πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξη που ακολουθεί, είναι ότι στο νομικό πεδίο υπάρχουν δυσκολίες για το χαρακτηρισμό της πράξης αυτής ως έγκλημα. Μεγάλη δυσκολία υπάρχει επίσης για να αποδειχθεί δικαστικά, πέραν κάθε αμφιβολίας, ότι η παρότρυνση είναι αυτή που οδήγησε στο έγκλημα. Ένα ακόμη σοβαρό πρόβλημα πηγάζει από το γεγονός ότι στο αχανές διαδικτυακό περιβάλλον είναι εξαιρετικά δύσκολο να ελεγχθεί η εφαρμογή της νομοθεσίας.

Τα παραπάνω αποδεικνύουν ότι νομικά ο ανήλικος δεν είναι απόλυτα προστατευμένος, εξαιτίας των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του ίδιου του μέσου, γεγονός που εύκολα μπορεί να αποτελέσει (και αποτελεί) αντικείμενο εκμετάλλευσης από εγκληματίες που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για την επίτευξη των εγκληματικών τους σκοπών. Επομένως, σε μια εποχή όπου το διαδίκτυο είναι αναπόσπαστο μέρος της καθημερινότητάς μας, ο ρόλος της οικογένειας και του σχολείου καθίστανται ακόμα πιο σημαντικοί και -τολμώ να πω- καθοριστικοί για την προστασία των ανηλίκων. Σε αυτό ακριβώς το σημείο θα δώσω έμφαση με το σημερινό μου κείμενο, γιατί το κρίνω πολύ σοβαρό.

Γονείς και εκπαιδευτικοί, χωρίς πανικό, όπως δυστυχώς βλέπουμε να συμβαίνει σε ανάλογες περιπτώσεις, οφείλουν να ενημερωθούν και να ενδιαφερθούν ουσιαστικά. Επιμένω όμως ότι πρωτίστως οι αρμόδιοι φορείς της Πολιτείας πρέπει να ενισχύσουν το ρόλο του σχολείου δίνοντας την πολύτιμη ευκαιρία στους εφήβους ελεύθερα και χωρίς φόβο να συζητούν με την εκπαιδευτική κοινότητα όλους τους προβληματισμούς τους (μεταξύ των οποίων και η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης), που συχνά τους οδηγούν σε συναισθηματικά και ψυχικά αδιέξοδα. Ο έφηβος πολύ πιο εύκολα θα απευθυνθεί στον καθηγητή του, εάν νιώσει εμπιστοσύνη στο πρόσωπό του, σε σχέση με τους γονείς του. Αυτό, συνεπώς, σημαίνει ότι οι εκπαιδευτικοί πρέπει να λαμβάνουν κάθε χρόνο κατάλληλη εκπαίδευση προκειμένου να μπορούν να βοηθήσουν τους εφήβους, προλαμβάνοντας ακόμα και φαινόμενα νεανικής παραβατικότητας, και να μη λειτουργούν μόνο με βάση το ένστικτό τους.

Όπως μάλιστα τονίζω σε όλα τα άρθρα μου, η αρχή μπορεί να γίνει με πολύ απλά και πρακτικά βήματα. Ένα πολύ απλό βήμα που θα πρότεινα είναι η καθιέρωση ενός εβδομαδιαίου, ωριαίου, συμβουλίου σε κάθε τμήμα, όπου ο καθηγητής θα ξεκινά το διάλογο προτρέποντας όλους τους μαθητές να συμμετάσχουν σε αυτόν, καταθέτοντας σκέψεις, απόψεις, ιδέες, ανησυχίες και προβληματισμούς για τα θέματα που τους απασχολούν. Με αυτό τον τρόπο, οι μαθητές θα έρθουν πιο κοντά στους συμμαθητές και τους καθηγητές τους και σταδιακά θα δημιουργηθεί ένας ουσιαστικός δίαυλος επικοινωνίας, όπου ο μαθητής θα νιώσει ασφάλεια στο σχολείο και εμπιστοσύνη προς το εκπαιδευτικό προσωπικό, ώστε να εκμυστηρευτεί βαθύτερες σκέψεις του και να ζητήσει βοήθεια όπου χρειάζεται.

Μια άλλη ενδεικτική πρόταση είναι η συγγραφή από τους μαθητές, στο πλαίσιο του μαθήματος, άρθρων σχετικά με ζητήματα της επικαιρότητας που τους απασχολούν και τους προβληματίζουν. Στην προκειμένη περίπτωση, ο καθηγητής θα μπορούσε να αναθέσει στα παιδιά να γράψουν (ατομικά ή ομαδικά) σχετικά με τα συναισθήματα που τους προκαλεί το ζήτημα που έχει ανακύψει με την «Μπλε Φάλαινα», πώς οι ίδιοι θα χειρίζονταν μια ανάλογη κατάσταση και τι συμβουλή θα έδιναν σε ένα φίλο τους που θα ήθελε να συμμετάσχει σε ένα ανάλογο παιχνίδι. Με αυτό τον τρόπο, τα οφέλη που θα προκύψουν είναι πολλά: ο έφηβος θα μπορέσει να εκθέσει τους προβληματισμούς του και ταυτόχρονα να εκφράσει ιδέες και απόψεις που θα δώσουν τη δυνατότητα για γόνιμο διάλογο, ακόμα και για λύσεις.

Από την άλλη πλευρά, εμείς οι μεγαλύτεροι δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο έφηβος ιντριγκάρεται από κάθε τι απαγορευμένο και αισθάνεται την ανάγκη να τολμήσει και να ζήσει στα όρια, μιμούμενος συχνά τη συμπεριφορά συνομήλικών του που θεωρεί πρότυπό του ή που του ασκούν πίεση να λειτουργήσει με έναν συγκεκριμένο τρόπο (peer pressure). Επομένως οι γονείς δεν πρέπει, κατά την άποψή μου, να αντιδράσουν με πανικό μπροστά σε αυτήν τη νέα τάση των διαδικτυακών παιχνιδιών, αλλά να αφουγκραστούν τις ανάγκες των παιδιών τους και να προσπαθήσουν να «μιλήσουν» στην ψυχή τους. Να κατανοήσουν τι είναι αυτό που τα οδηγεί στα άκρα που μπορεί να είναι απλώς ο μιμητισμός ή κάτι πολύ πιο βαθύ και ουσιαστικό που απαιτεί διαφορετικούς χειρισμούς. Ασφαλώς, ένας ειδικός θα μπορέσει να δείξει στους γονείς τον τρόπο ώστε να έρθουν πιο κοντά στο παιδί τους χωρίς πανικό. Σε καμία περίπτωση όμως γονείς και εκπαιδευτικοί δεν πρέπει να αδιαφορούν ή να αφήνουν τους εφήβους ανεξέλεγκτους και χωρίς όρια, γιατί συχνά οι ακραίες συμπεριφορές που υιοθετούν οι έφηβοι είναι μια απεγνωσμένη «κραυγή» για προσοχή από τους μεγαλύτερους.

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

Ο Ομ. Καθηγητής Εγκληματολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου, κ. Αντώνης Μαγγανάς, ρίχνει φως στη νομική διάσταση του πολυσύνθετου αυτού ζητήματος, αναδεικνύοντας τις νομικές δυσκολίες της συγκεκριμένης υπόθεσης που εξετάζουμε και υπογραμμίζοντας το ρόλο της οικογένειας και των κοινωνικών φορέων στην πρόληψη των επικίνδυνων αυτών φαινομένων. Ο Καθηγητής απεικονίζει επίσης το εγκληματικό προφίλ του δημιουργού της «Μπλε Φάλαινας» και το προφίλ των ανήλικων θυμάτων, στα οποία στοχεύουν ανάλογα παιχνίδια, ενώ εμφανίζεται σκεπτικός σχετικά με το ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει το ελληνικό σχολείο στην πρόληψη εξαιτίας της έλλειψης υποστηρικτικών δομών και εξειδικευμένου προσωπικού. Ο κ. Μαγγανάς μας μιλάει ακόμη για το ρόλο που οφείλουν να διαδραματίσουν οι εγκληματολόγοι όσον αφορά την πρόληψη αλλά και ενημέρωση του κοινού, καθώς και για το ρόλο των media σε τόσο σοβαρές υποθέσεις με ανήλικα θύματα.

Κύριε Καθηγητά, ένα ιδιότυπο διαδικτυακό παιχνίδι με την ονομασία «Μπλε Φάλαινα» φέρεται να έχει οδηγήσει σε αυτοκτονία υψηλό αριθμό ανηλίκων στη Ρωσία, ενώ ο 21χρονος δημιουργός του παιχνιδιού, σύμφωνα με τα στοιχεία που παρουσιάζονται στο ρεπορτάζ, βρίσκεται στις φυλακές της Ρωσίας, κατηγορούμενος για την υποκίνηση τουλάχιστον 16 αυτοκτονιών κοριτσιών. Ο νεαρός, σύμφωνα με το ρεπορτάζ, υποστήριξε κατά την απολογία του «καθάριζα την κοινωνία από ανθρώπους τέτοιου είδους. Όλα ξεκίνησαν το 2013. Επεξεργαζόμουν αυτή την ιδέα για πέντε χρόνια. Ήταν απαραίτητο να βοηθήσω στο ξεκαθάρισμα των κανονικών ανθρώπων από τα βιολογικά απόβλητα». Ποια είναι η δική σας άποψη για την υπόθεση; Σε ποιο βαθμό πρέπει να μας προβληματίσει;

Το περιστατικό αυτό έχει πολλές προεκτάσεις και σε πολλά σημεία. Συγκεκριμένα έχουμε ένα σοβαρά διαταραγμένο άτομο που μόνο ένας ψυχίατρος μπορεί να μας προσδιορίσει την κατάσταση του. Είναι ασφαλώς ένας νάρκισσος που περιφρονεί τους άλλους και την κοινωνία χωρίζοντας τους άλλους σε κανονικούς και σε απόβλητα. Χρησιμοποιεί τις δυνατότητες επικοινωνίας που του προσφέρει η ηλεκτρονική τεχνολογία για να παρασύρει το θύμα του σαν ένα «αρπακτικό» (predator) και να καταφέρει να το πείσει να τον ακολουθήσει με πλήρη άγνοια στην εκπλήρωση των αρρωστημένων αλλά και πολύ επικίνδυνων δραστηριοτήτων που του προτείνει μη διστάζοντας με μια απίστευτη ψυχρότητα και κοινωνική αναισθησία να το οδηγήσει μέχρι την αυτοκτονία. Το θύμα από την πλευρά του, αδυνατώντας να εντοπίσει τους κινδύνους λόγω της ηλικίας και της αφέλειας του, και έχοντας «τυφλωθεί» από τις δυνατότητες που του προσφέρουν τα κοινωνικά δίκτυα, τη δυνατότητα δηλαδή να προβληθεί και να επικοινωνήσει με τους άλλους, γίνεται ένα εντελώς άβουλο πλάσμα στα χέρια αυτού του ατόμου.

Απέναντι σε τόσο επικίνδυνες «τάσεις» ποια πρέπει να είναι η αντίδραση των εγκληματολόγων ως προς την πρόληψη και ενημέρωση του κοινού;

Οι Εγκληματολόγοι οφείλουν να αναλύσουν αυτήν τη συμπεριφορά τόσο του δράστη όσο και του θύματος, να ασχοληθούν με τα αίτια τόσο όσον αφορά το δράστη όσο και το θύμα,να μιλήσουν για τους κινδύνους που ενέχουν παρόμοιες συμπεριφορές, να εντοπίσουν τα αίτια, να προσδιορίσουν τη βαρύτητα της πράξης, την επικινδυνότητα του δράστη, τι ποινική μεταχείριση θα έχει καθώς και να προτείνουν τα μέτρα πρόληψης για την αποφυγή στο μέλλον τέτοιων συμπεριφορών.

Είναι σημαντικό, κύριε Καθηγητά, παράλληλα με την κοινωνική διάσταση του θέματος, που κατά την άποψή μου είναι πολύ σοβαρή, να αναδείξουμε και τη νομική του διάσταση. Μπορεί να αποδειχθεί νομικά η άμεση συσχέτιση των αυτοκτονιών των εφήβων με το συγκεκριμένο παιχνίδι;

Είναι σίγουρο ότι στο νομικό πεδίο υπάρχουν δυσκολίες για το χαρακτηρισμό της πράξης αυτής ως έγκλημα, κυρίως διότι δεν πρόκειται για θετική πράξη του δράστη αλλά για παρότρυνση. Όπως αναφέρετε, επίσης, πρέπει να αποδειχθεί πέραν πάσης εύλογου αμφιβολίας ότι είναι η παρότρυνση που προκάλεσε την αυτοκτονία. Ακόμη πρέπει να διακριβωθεί αν είναι έγκλημα βλάβης η διακινδύνευσης. Ας μην ξεχνάμε ότι οι νέες μορφές ηλεκτρονικής εγκληματικότητας δημιουργούν πολλά τέτοια εγκλήματα.

Στο ελληνικό δίκαιο υφίσταται ένα «δίχτυ προστασίας» ώστε να προστατευθεί ο ανήλικος χρήστης από τους κινδύνους στους οποίους δύναται να εκτεθεί με τη συμμετοχή του σε ανάλογα παιχνίδια που τον οδηγούν στα όρια της σωματικής και ψυχικής του αντοχής;

Υπάρχει ευαισθητοποίηση των ειδικών υπηρεσιών, βούληση για τη δημιουργία και τον εκσυγχρονισμό αυτού του δικτύου προστασίας και οι ειδικοί για την αντιμετώπιση αυτών των εγκλημάτων. Ας μη ξεχνάμε όμως ότι οι δυνατότητες που προσφέρουν το ίντερνετ και τα νέα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στον υποψήφιο εγκληματία είναι τεράστιες ως προς την τέλεση νέων εγκλημάτων.

Πώς πρακτικά, μπορεί να ελεγχθεί η εφαρμογή της νομοθεσίας στο αχανές διαδικτυακό περιβάλλον;

Είναι τρομερά δύσκολο με την ταχύτητα που εξελίσσονται τα ηλεκτρονικά μέσα γι’ αυτό είμαι πολύ σκεπτικός ως προς την αντιμετώπιση με τον τρόπο αυτό και προσβλέπω περισσότερο προς την οικογένεια ή άλλους κοινωνικούς φορείς.

Βάσει της εγκληματολογικής σας εμπειρίας, πώς θα σκιαγραφούσατε το προφίλ των ατόμων που δημιουργούν διαδικτυακά επικίνδυνα παιχνίδια, όπως η «Μπλε Φάλαινα», στοχεύοντας σε ανήλικα θύματα;

Όπως ανέφερα παραπάνω πρόκειται για αντικοινωνικά άτομα που επιδιώκουν την ικανοποίηση των άρρωστων επιθυμιών τους χωρίς καμία ενσυναίσθηση και κοινωνική ευαισθησία. Χρειάζονται οπωσδήποτε θεραπεία αλλά πρέπει πρώτα να νιώσουν το πρόβλημά τους.

Πολύ σημαντικός είναι ο ρόλος της εκπαίδευσης. Εσείς έχετε υπηρετήσει το ελληνικό Πανεπιστήμιο με πολύ μεγάλη συνέπεια, υπευθυνότητα και αγάπη για τους φοιτητές. Πιστεύετε, συνεπώς, ότι στο πλαίσιο του εκπαιδευτικού μας συστήματος, ξεκινώντας από το δημοτικό σχολείο, θα μπορούσαν να γίνουν συγκεκριμένα βήματα, ώστε να ανοίξει ένας δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ μαθητικής-εκπαιδευτικής κοινότητας, προκειμένου ένα παιδί θύμα «διαδικτυακών απειλών», όποια μορφή κι αν αυτές λαμβάνουν (μέσω παιχνιδιών, μέσω υβριστικών μηνυμάτων, είτε με οποιονδήποτε άλλο τρόπο θέτουν σε απειλή τη σωματική και ψυχική υγεία του παιδιού) να μιλήσει ανοιχτά και χωρίς φόβο για τους προβληματισμούς του και να ζητήσει βοήθεια;

Με την εμπειρία του Καναδά και της Β. Αμερικής όπου τα σχολεία διαθέτουν υποστηρικτικές υποδομές με εξειδικευμένο προσωπικό θεωρώ ότι δεν μπορεί ακόμη στην Ελλάδα να παίξει αυτόν το σημαντικό ρόλο που αναφέρατε.

Κλείνοντας, θα ήθελα να μας καταθέσετε την άποψή σας για το ρόλο των ΜΜΕ ως προς την απεικόνιση της εγκληματικότητας. Πώς οι δημοσιογράφοι θα ενημερώσουν το ευρύ κοινό για τόσο σοβαρά ζητήματα με θύματα ανηλίκους και θα περάσουν σημαντικά μηνύματα πρόληψης στις οικογένειες, χωρίς όμως να προκαλέσουν πανικό, όπως δυστυχώς πολλές φορές έχει καταγράψει και η δική μας έρευνα;

Δεν είμαι πολύ ικανοποιημένος από το χειρισμό παρόμοιων θεμάτων. Ειδικά για τους ανήλικους, η εμπειρία μου στο εξωτερικό έδειξε ότι οι πληροφορίες όταν πρόκειται για ανήλικα θύματα είναι ελάχιστες, φειδωλές, και κυρίως επικεντρώνονται στις ανακοινώσεις της Αστυνομίας για την πρόληψη της θυματοποίησης νέων ανήλικων θυμάτων. Υπάρχει ασφαλώς μια πρόοδος σε σχέση με την κατάσταση που υπήρχε πριν 10 χρόνια, όμως χρειάζεται να γίνουν πολλά ακόμη.

Ολοκληρώνοντας το σημερινό μου άρθρο, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον Καθηγητή για την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συνέντευξη και όσα πολύτιμα μας κατέθεσε. Πιστεύω ότι μας δίνουν το έναυσμα για περαιτέρω διερεύνηση και προβληματισμό και είναι σημαντικό να τα εφαρμόσουμε στην πράξη.

Bio
Latest Posts

Αγγελική Καρδαρά

Η Αγγελική Καρδαρά είναι Εισηγήτρια-Συγγραφέας και Εκπαιδεύτρια στο Πρόγραμμα Συμπληρωματικής εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης (E-Learning) του Κέντρου Επιμόρφωσης και Δια Βίου Μάθησης (Κ.Ε.ΔΙ.ΒΙ.Μ.) του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Είναι Διδάκτωρ του Τμήματος Επικοινωνίας & ΜΜΕ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Φιλόλογος (με εξειδίκευση στη μεσαιωνική και νεοελληνική φιλολογία) και Τακτική Επιστημονική Συνεργάτιδα Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος (ΚΕ.Μ.Ε.). Το θέμα της διδακτορικής διατριβής της, με Επιβλέποντα τον Καθηγητή Γιάννη Πανούση, αφορά τον ιδιαίτερο γλωσσικό κώδικα επικοινωνίας του έγκλειστου πληθυσμού. Από τον Φεβρουάριο του 2020 ανέλαβε και Επιστημονικά Υπεύθυνη του Crime & Media Lab του Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος που αποτελεί Ομάδα Εργασίας για το Έγκλημα και την Απεικόνισή του στα ΜΜΕ. Έχει επάρκεια και άδεια διδασκαλίας τριών ξένων γλωσσών (αγγλικών, γαλλικών, ισπανικών). Εργάζεται στον συναρπαστικό χώρο της εκπαίδευσης, δίνει διαλέξεις και οργανώνει μαθήματα σεμιναριακού τύπου στο αντικείμενο εξειδίκευσής της «Έγκλημα & Media». Επίσης, είναι Επιστημονικά Υπεύθυνη ερευνών εγκληματολογικού, κοινωνικού και μιντιακού ενδιαφέροντος, αρθρογραφεί και συγγράφει. Έχει συγγράψει τα βιβλία: Τρομοκρατία και ΜΜΕ (εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα), Όταν η ψυχή μιλάει (εκδόσεις Υδρόγειος), Φυλακή και Γλώσσα (εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα), Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας για τον Αστυνομικό και Δικαστικό Συντάκτη (εκδόσεις Παπαζήση), Σκιαγράφηση του ψυχολογικού προφίλ των εγκληματιών που απασχόλησαν τα ελληνικά ΜΜΕ (1993-2018): Criminal Profiling and Media (εκδόσεις Παπαζήση). Οι «Νέοι Παγιδευμένοι στα Παιχνίδια της Βίας: Εγκλήματα με Δράστες και Θύματα Νέους» είναι το έκτο βιβλίο της και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαζήση.