του Κώστα Θεολόγου.
Προοίμιο
Ισχυρίζομαι ότι τα ζώα δεν διαθέτουν τεχνολογία, δεν χρησιμοποιούν εργαλεία και δεν διαθέτουν πολιτισμό. Δεν αναφέρομαι καθόλου στις πεποιθήσεις που οι διάφορες κοινωνίες συνδέουν με την τεχνολογία, όπως η άλλοτε ευρύτατα διαδεδομένη δοξασία πως μερικές τεχνικές ή μηχανήματα ήσαν ικανά να κινήσουν υπερφυσικές ή «μαγικές» δυνάμεις. Επίσης, δεν θα αναφερθώ στην εμπειρική γνώση πού χρησιμοποιείται από τους ειδικευμένους τεχνίτες και που ίσως έχει θέση «πρωτοεπιστήμης».[i] Θεωρώ άστοχες τις χαριτωμένες, ευφάνταστες και συγκινητικές περιγραφές ότι τα ζώα κάνουν τούτο και το άλλο και άκυρο τον ισχυρισμό ότι τα ζώα διαθέτουν ικανότητα να χρησιμοποιούν εργαλεία και να αναπτύσσουν τεχνολογία.[ii] Η αποδοχή μιας τέτοιας θέσης υποδεικνύει ότι τα ζώα μπορούν να «αυτονομηθούν» τεχνολογικά, δηλαδή πολιτισμικά και κατά συνέπεια οι άνθρωποι να απεμπολήσουν την ηθική υποχρέωσή τους να προστατεύουν τα ζώα. Αντιλαμβάνομαι ότι υπερασπίζομαι μιαν ανθρωποκεντρική θέση, αλλά συνάμα δηλώνω την ανάγκη επεξεργασίας της θεωρίας του ανθρωποκεντρισμού με έμφαση στην έννοια της ευθύνης και ότι υπάρχει εγγενής αξία (αυταξία) στα ζώα και στο περιβάλλον.
Το επιχείρημά μου
Ο πολιτισμός είναι αποκλειστικό προνόμιο του ανθρώπου, όπως ισχυριζόταν ο μελετητής της προϊστορικής αρχαιολογίας Δημήτριος Ρ. Θεοχάρης (1919-1977). Γεννήθηκε με την κλιματική σταθεροποίηση, το λιώσιμο των πάγων μεταξύ 20.000 και 8.000 π. Χ., και τη μόνιμη εγκατάσταση (settled life) των νομάδων που εξελίχθηκαν από τρωγλοδύτες, θηρευτές και τροφοσυλλέκτες σε καλλιεργητές της τροφής τους. Αυτή η αγροτική επανάσταση αποτελεί την πρώτη μεγάλη εξέλιξη στον ανθρώπινο πολιτισμό και σηματοδοτεί τη Μεσολιθική, ας πούμε, ή μια πρώιμη Νεολιθική φάση πριν από δέκα χιλιετίες.
Η δεύτερη μεγάλη επανάσταση είναι η αστεακή ή αστική (urban) επανάσταση, όταν πια οι άνθρωποι συγκεντρώνονται σε άστεα και διαμορφώνουν θεσμούς, ιεραρχίες, κανόνες δικαίου, ιδιοκτησία κτλ.
Η πρώτη πολιτισμική εξέλιξη συνδέεται με την καλλιέργεια (cultura) της γης και η δεύτερη με τις πόλεις και τις πολιτείες (civitas, civitates) στις οποίες αναπτύχθηκαν οι πολίτες (civiles) οι θεσμοί κτλ. Άρα σε μια γραμμική ιστορική αφήγηση μπορούμε να πούμε ότι ο πολιτισμός ως καλλιέργεια (culture) προηγείται του πολιτισμού ως civilization.[iii]
Ο πολιτισμός σε μια περιεκτική θεώρηση μπορούμε να πούμε ότι είναι το σύνολο των πνευματικών και υλικών (=τεχνολογικών) επιτευγμάτων μιας κοινωνίας σε μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο σε ένα συγκεκριμένο τόπο, σε μια περιοχή. Οι μεταβλητές σε αυτή την εξίσωση είναι η ανθρώπινη κοινωνία, ο χώρος της, ο χρόνος, τα εργαλεία και οι κατασκευές της και οι ιδεολογικές, θεσμικές και αξιακές κατακτήσεις της. Ίσως τούτος ο ορισμός μας από μόνος του εξηγεί γιατί υπάρχει έντονος σχετικισμός στον ισχυρισμό ότι τα «τα ζώα διαθέτουν … τεχνολογία» και ότι η ηθική διακύβευση, αν την αποδεχτούμε, είναι πολύ σοβαρή και εις βάρος των ζώων. Τα πνευματικά επιτεύγματα είναι όπως αναφέραμε οι ιδέες, οι αξίες, οι θεσμοί και τα υλικά επιτεύγματα είναι οι κατασκευές, τα εργαλεία, η τεχνολογία.
Η σημασία του χώρου και του περιβάλλοντος είναι καταλυτική· εξάλλου, πλούσια είναι η διεπιστημονική έρευνα που μελετάει τη διαλεκτική σχέση κοινωνίας και χώρου (περιβάλλοντος), από τον Γάλλο Henri Lefebvre (1901-1991) και την κοινωνική παραγωγή του χώρου,[iv] τον Αμερικανό Edward Soja (1940-2015) και την κοινωνιοχωρική διαλεκτική του (socio-spatial dialectics)[v] και πολλούς άλλους ανθρωπογεωγράφους και ερευνητές του πολιτισμού.
Για την τεχνολογία και το εργαλείο
Η τεχνολογία στην ελληνική γλώσσα είχε αρχικώς διαφορετικό σημαινόμενο από το εννοιολογικό περιεχόμενο του όρου τεχνολογία, ο οποίος προέρχεται από την γαλλική γλώσσα, ως αντιδάνειο για το δικό μας επικοινωνιακό εργαλείο. Εννοείται ότι για την ελληνική γλώσσα είναι διαφορετική η τεχνολογία του κειμένου από την τεχνολογία της επιστήμης. Η αρχική σημασία της τεχνολογίας στην ελληνική γλώσσα είναι η γραμματική ανάλυση των λεκτικών τύπων κειμένου.[vi] Η σημασία του ρήματος τεχνολογέω-ώ, κατά τον Αριστοτέλη,[vii] είναι «υποβάλλω κάτι στους κανόνες μιας τέχνης, συστηματοποιώ», από το τεχνολόγος, που παραπέμπει σε εκείνον που χειρίζεται κάτι βάσει κανόνων τέχνης, η οποία εδώ δεν έχει την έννοια της καλλιτεχνίας, αλλά οποιασδήποτε μαστορικής εργασίας.
Μόνο σε πολύ νεότερα λεξικά,[viii] και αφού επικράτησε σαρωτικά η σημασία της τεχνολογίας ως το σύνολο των εφαρμογών της επιστήμης, οι οποίες διευκολύνουν πρακτικά την εργασία, την διαβίωση, την επικοινωνία και την ενημέρωσή μας, σημειώνεται ως πρώτη σημασία η τρέχουσα έννοια του αντιδανείου,[ix] από την γαλλική,[x] και τελευταία – σε λεξικογραφική κατάταξη – η έννοια της γραμματικής ανάλυσης των λεκτικών τύπων.
Τι είναι όμως εργαλείο; Ένα εργαλείο το αντικείμενο; Είναι άραγε εργαλείο ένα «κατασκευασμένο» αντικείμενο; Είναι εργαλείο η κάθε λογής κατασκευή;
Εργαλείο (tool) είναι μια κατασκευή του ανθρώπου, η οποία βελτιώνεται διαρκώς μέσα από την δοκιμή και την χρήση του από τον άνθρωπο. Λαμβάνεται υπόψη και η προσαρμογή του τεχνήματος (artefactum) ως εργαλείου ή κατασκευής στο φυσικό περιβάλλον στο οποίο χρησιμοποιείται. Ο πειραματισμός, η δοκιμή, η χρήση και η βελτίωση αποτελούν συνιστώσες που ορίζουν εννοιολογικά το «εργαλείο» με καθοριστικό τρόπο.
Σε αυτήν τη γραμμή σκέψης έχει αναπτυχθεί και η έννοια της τεχνολογικής γενιάς (generation), κάτι που καθίσταται απτό αν σκεφτεί κάποιος την ψηφιακή τεχνολογία και τη ραγδαία εξέλιξη από τα ασύρματα τηλέφωνα στα «κυψελοειδή ηλεκτρονικά εργαλεία χειρός», που αποκαλούμε συλλήβδην smart phones.
Αλλά τι είναι εργαλείο για ένα ζώο;
Ο Benjamin Beck (1980)[xi] στο συγκεκριμένο βιβλίο του μας έδειξε ότι τα ζώα –από τα έντομα μέχρι τα πρωτεύοντα- χρησιμοποιούν διάφορους τύπους «εργαλείων»,[xii] για να επιλύσουν πολλά και ποικίλα προβλήματα. Η δική του δουλειά ενέπνευσε και ενθάρρυνε πολλούς ερευνητές να μελετήσουν τη χρήση των «εργαλείων» από πολυάριθμα είδη.
Με αυτήν την προκείμενη ως αφετηρία έχουμε έναν ισχυρισμό που αξιώνει ότι ως εργαλείο για ένα ζώο ορίζεται «η εξωτερική χρήση ενός χειρίσιμου αντικειμένου παρμένου από το περιβάλλον, ώστε να αλλοιώνει αποτελεσματικά τη μορφή, τη θέση ή την κατάσταση ενός άλλου αντικειμένου, ενός άλλου οργανισμού ή του χρήστη καθεαυτόν, όταν ο χρήστης κρατά και χειρίζεται το “εργαλείο” κατάλληλα και με στοχευμένη πρόθεση».[xiii] Άλλοι συντομότεροι ορισμοί για τα «εργαλεία» που χρησιμοποιούν τα ζώα είναι: «Ένα αντικείμενο που μεταφέρεται ή φυλάσσεται για μελλοντική χρήση»,[xiv] «χρήση φυσικών αντικειμένων διαφορετικών από τα μέρη σώματος του ζώου ή κάποιο εξάρτημα ως προέκταση της “φυσικής εμβέλειας” που αντιλαμβάνεται το ζώο»[xv] και «αντικείμενο που έχει τροποποιηθεί για κάποιον σκοπό [ή] ένα άψυχο αντικείμενο που κάποιος χρησιμοποιεί ή τροποποιεί κατά κάποιον τρόπο ώστε να προκαλέσει μεταβολή στο περιβάλλον, και έτσι να διευκολύνει την επίτευξη ενός στόχου».[xvi]
Άλλοι, όπως η πρώην βαρόνη Jane Goodall (1934-), διακρίνουν τη χρήση εργαλείου από τη χρήση του αντικειμένου και με αυτήν τη διάκριση συμφωνούμε κι εμείς- διακρίνουμε δηλαδή την έννοια του εργαλείου από το αντικείμενο που χρησιμοποιείται «συμπτωματικά» και χωρίς την προοπτική της κατασκευαστικής «εξέλιξης» δηλαδή βελτίωσής του. Ωστόσο και η Τζέιν Γκούνταλ αξιώνει ότι «ήρθε η ώρα να επαναπροσδιορίσουμε την έννοια του εργαλείου, να ορίσουμε εκ νέου τον άνθρωπο ή να αποδεχτούμε τους χιμπαντζήδες ως ανθρώπινα όντα».[xvii]
Η ηθική διακύβευση
Οι μελετητές της συμπεριφοράς των ζώων, οι ανθρωπολόγοι, οι βιολόγοι, οι συμπεριφοριστές, οι ζωολόγοι, κτλ. τρέφουν περισσή, σεβαστή και συγκινητική αγάπη για τα ζώα. Αυτή είναι μια αγάπη που συμμερίζομαι όχι μόνο για τα πρωτεύοντα, αλλά και για τα περισσότερα κατοικίδια, και μεροληπτικά υπέρ των γατών. Η αγάπη των προαναφερθέντων μελετητών θέλει να φέρει τα ζώα πιο κοντά στα ανθρώπινα μέτρα και να προικίσει τα ζώα με ταλέντα και δεξιότητες, που θα τα καταστήσουν αυτόνομα σε σχέση με την ηθική υποχρέωση και, κυρίως, την ηθική ευθύνη μας να τα προστατεύουμε.
Θεωρώ αυτόν τον οικοκεντρισμό επικίνδυνο για την ηθική θεώρηση των ζώων. Οι χαριτωμένες και σαγηνευτικές αναλύσεις, που θέλουν τα ζώα χρήστες και κατασκευαστές εργαλείων ή «δημιουργούς κατασκευών», σταδιακά θα καταλήξουν να επαναπροσδιορίζουμε το ανθρώπινο ον καθεαυτό και να επανεξετάσουμε το φιλοσοφικό περιεχόμενο στις (τεχνολογικές) έννοιες εργαλείο, τεχνολογία, κατασκευή, αλλά και στις (ηθικές) έννοιες αξία, αυταξία και ευθύνη.
Ανακεφαλαιώνοντας, οι δικές μου προκείμενες στο επιχείρημα είναι:
Π1: Εργαλείο είναι η αέναη βελτίωση μιας κατασκευής στην οποία συμβάλλει ο πειραματισμός και η διαρκής βελτίωση των τεχνικών
Π2: Εργαλεία φτιάχνουν μόνον άνθρωποι
Π3: Τεχνολογία είναι ένα σύνολο –μια δέσμη- τεχνημάτων (artefacta) π.χ. Λίθινη, Ξύλινη, Σιδήρου, Βιομηχανική, Ψηφιακή κοκ και διαρκώς εξελισσόμενη (technology generations, γενιές ή σειρές π.χ. i-phone κτλ)
Π4: Κοινωνία και Πολιτισμός συνδέονται άρρηκτα και είναι προνόμιο αποκλειστικό του ανθρώπου
Π5: Ο πολιτισμός ορίζεται ως το σύνολο από τα τεχνολογικά και πνευματικά επιτεύγματα μιας κοινωνίας σε μια συγκεκριμένη χωρική περιοχή σε συγκεκριμένη χρονική περίοδο- και δεν έχει μάλλον πάντα θετικό πρόσημο
Άρα: Τα ζώα δεν έχουν πολιτισμό, ο οποίος έχει ως προϋπόθεση την διαμόρφωση/ίδρυση κοινωνίας και την ανάπτυξη θεσμών, πλαισίου συμπεριφοράς και τεχνολογίας. Τα ζώα ενεργούν με γνώμονα την επιβίωση: προσαρμόζονται βάσει των ορμεμφύτων (Naturtrieb, appetence) και των ενστίκτων (instinct) τους.
Εν κατακλείδι
Μια διαφορετική διάταξη του επιχειρήματος με άλλες προκείμενες ασφαλώς μπορεί να οδηγήσει σε άλλο συμπέρασμα, ότι τα ζώα διαθέτουν τεχνολογία, κατασκευαστικές δεξιότητες και χρήση εργαλείων. Αλλά εάν αποδεχτούμε κάτι τέτοιο, ότι τα «ζώα έχουν τεχνολογία», τότε πρέπει να αντιμετωπίσουμε τις εξής συνέπειες:
- Ότι η τεχνολογία έχει σχετικιστικό περιεχόμενο και μπορεί να θεωρηθεί ότι την διαθέτουν τα ζώα
- Εφόσον έχουν τεχνολογία, έχουν και πολιτισμό
- Ο πολιτισμός τους παρέχει τη δυνατότητα αυτόνομης εξέλιξης και ανάπτυξης
Άρα: απεμπολούμε την καθολικά ηθική υποχρέωσή μας να τα προστατεύουμε, όπως και κάθε άλλη οντότητα του περιβάλλοντός μας και εν τω συνόλω το περιβάλλον καθεαυτό.
Κώστας Θεολόγου
Επίκουρος Καθηγητής στο ΕΜΠ
και καθηγητής σύμβουλος στο ΕΑΠ
cstheol@central.ntua.gr
Υποσημειώσεις τέλους
[i] Μερικά από αυτά τα ζητήματα καλύπτονται με μεγαλύτερη πληρότητα στο βιβλίο του Arnold Pacey, Τhe maze of Ingenuity [O λαβύρινθος της εφευρετικότητας], που καλύπτει την χρονική περίοδο από τον 8ο αι. μέχρι τον 20ο (όπως και του ιδίου Technology in World Civilization– A Thousand– Year History, Oxford: Blackwell, 1990 [Η τεχνολογία στον Παγκόσμιο Πολιτισμό, Μια ιστορία χιλίων ετών, Αθήνα: ΕΤΒΑ, 1995].
[ii] Μπορεί κανείς να βρει καταγεγραμμένα δέκα είδη ζώων που χρησιμοποιούν εργαλεία: Χιμπατζήδες, κοράκια, ουρακοτάγκοι, ελέφαντες, δελφίνια, ενυδρίδες, γορίλες, χταπόδια, μακάκοι, διάφορα τρωκτικά στον ιστότοπο https://www.livescience.com/9761-10-animals-tools.html (προσπέλαση στις 27.12.2017).
[iii] Δεν αναφερόμαστε στις ρομαντικές εννοιολογήσεις της κουλτούρας και του πολιτισμού ούτε και στις θεωρήσεις της Νέας Αγγλικής Αριστεράς, από τους Richard Hoggart (1918-2014), Raymond Williams (1921-1988) και Edward Palmer Thompson (1924-1993) ή από τον νεότερο Terry Eagleton (1943-), στου οποίου τον τίτλο «Η έννοια της κουλτούρας», μτφ. Η. Μαγκλίνης, Αθήνα: Πόλις (2003) παραπέμπουμε ενδεικτικώς.
[iv] Lefebvre, Henri, La production de l’espace, Paris: Anthropos, 1974.
[v] Soja, Edward W. “The Socio-Spatial Dialectic.” Annals of the Association of American Geographers 70, no. 2 (1980): 207-25. http://www.jstor.org/stable/2562950.
[vi] Επίτομο Λεξικό Δ. Δημητράκου, α΄ έκδοση 1964, σ. 1202: Τεχνολογία= 1. η γραμματική ανάλυση λεκτικών τύπων κειμένου, 2. η επιστημονική έκθεση των μέσων μετατροπής κάποιας πρώτης ύλης σε βιομηχανικό προϊόν.
[vii] Liddell and Scott’s Greek-English Lexicon: Oxford University Press (α΄ έκδοση 1899), ανατύπωση 2001, (βασισθείσα στην ζ΄ έκδοση), σελ. 804. Τεχνολογώ υπάρχει επίσης στο Λεξικό Σουΐδα: α΄ έκδοση Δ. Χαλκοκονδύλης, 1499, Εκδόσεις Θύραθεν, Αθήνα, 2002, σελ. 1101. Η σημασία του ρήματος τεχνολογώ, ορίζω κανόνες τέχνης, κάνω γραμματική ανάλυση μιας λέξης [Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Α.Π.Θ., Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 1998, 1η ανατ., Θεσσαλονίκη, Μάρτιος 1999].
[viii] Πρβλ. π.χ. το Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας του Γ. Μπαμπινιώτη, β’ έκδοση, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα, 2002, σελ. 1760, που έχει ως 4η σημασία την τεχνολογία ως γραμματική, με το εξής σχόλιο στο λήμμα γραμματική: …Η γραμματική τέχνη, όπως ήταν αρχικά η πλήρης ονομασία, ήταν η συστηματική και λεπτομερής ανάλυση της γλώσσας των κειμένων και της γλώσσας γενικότερα στα συστατικά που την αποτελούν. Η γραμματική αυτή ανάλυση, που συνίστατο στην αναγνώριση της μορφολογικής δομής και της συντακτικής λειτουργίας κάθε λέξης (συστατικού) μέσα σε μια πρόταση, ήταν γνωστή από τους Αλεξανδρινούς γραμματικούς που την άσκησαν συστηματικά ως τεχνολογία. Αυτή είναι η πρώτη και κύρια σημασία, στους αρχαίους χρόνους, σημασία του όρου τεχνολογία. Επειδή δε η τεχνολογία δεν ήταν παρά η αναζήτηση και ένταξη των λέξεων σε «μέρη του λόγου», σε “partes orationis”, όπως τα μετέφρασαν οι Λατίνοι γραμματικοί, στην ανάλυση του λόγου που γίνεται σήμερα με ηλεκτρονικούς υπολογιστές, η σύγχρονη δηλ. γραμματική τεχνολόγηση του κειμένου ονομάζεται επίσης parsing (< partes orationis)…. σελ. 437. πρβλ. επίσης «Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής», όπ. παρ., σελ. 1336, τεχνολογία, δύο σημασίες σε διαφορετικό λήμμα. Επίσης πρβλ. το «Ελληνικό Λεξικό Τεγόπουλου-Φυτράκη», ζ΄ έκδοση, εκδ. Αρμονία (εφ. Ελευθεροτυπία), Αθήνα 1993, σ. 762: η πρακτική εφαρμογή των τεχνών και των επιστημών και ιδ. της μηχανικής προόδου στη βιομηχανία και το εμπόριο // το σύνολο των επιτευγμάτων του ανθρώπου στον τεχνικό τομέα // η γραμματική ανάλυση των λέξεων και των τύπων.
[ix] Το αντιδάνειο είναι γλωσσολογικός όρος, που αναφέρεται στο φαινόμενο κατά το οποίο λέξη ελληνική επιστρέφει ως δάνειο στη γλώσσα μας με ξένη μορφή, π.χ. μπάνιο < ιταλ. bagno < λατ. balneum < αρχ. ελλ. βαλανείον. Στην περίπτωση της τεχνολογίας έχουμε επίσης το φαινόμενο του αντιδανείου, δηλαδή χρησιμοποιούμε και στην ελληνική γλώσσα (όπως και όλες οι ρομανικές και αγγλοσαξονικές τουλάχιστον γλώσσες) την προσαρμογή της γαλλικής λέξης technologie. Η τεχνολογία δεν αποτελεί αλλοίωση της αρχικής (αρχαϊκής και μεταγενέστερης) σημασίας της λέξης, όπως γεννήθηκε στην ελληνική γλώσσα· είναι μια άλλη λέξη.
[x] Technologie: n.f. 1896; traité des arts en général, 1750; “terminologie”, 1656; gr. teknologia. Étude des techniques, des outils, des machines, des matériaux, des composants éléctroniques… Petit Robert, Dictionnaire de la langue française, Paris, 1986, σ. 1931. Παρατηρούμε ότι ως λέξη εισήλθε η τεχνολογία στην γαλλική γλώσσα τον 17ο αιώνα, και κάποια στιγμή σήμαινε και την υπαγωγή των τεχνών σε κανόνες (τέλη 19ου αι.), αλλά και «ορολογία» (στα μέσα του 18ου)
[xi] Beck Benjamin B., 1980. Animal Tool Behaviour: The Use and Manufacture of Tools by Animals, Garland, STPM Pub.
[xii] Τα εισαγωγικά είναι δικά μου.
[xiii] Shumaker, Robert W., Walkup Kristina R., Beck Benjamin B., 2011 (rev. ed.) Animal Tool Behaviour: The Use and Manufacture of Tools by Animals, Baltimore: Johns Hopkins University Press.
[xiv] Julian K. Finn, Tom Tregenza, and Mark D. Norman, 2009. Defensive tool use in a coconut-carrying octopus, Current Biology, vol. 19. No 23, διαθέσιμο στον ιστότοπο http://www.cell.com/current-biology/pdf/S0960-9822(09)01914-9.pdf (27.12.2017)
[xv] Thony B. Jones and Alan Kamil, 1973, “Tool-Making and Tool-Using in the Northern Blue Jay”, Papers in Behavior and Biological Sciences, στον ιστότοπο http://digitalcommons.unl.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1066&context=bioscibehavior (27.12.2017).
[xvi] Marc D. Hauser, 2000, Wild Mind: What Animals Really Think, New York: Henry Holt and Co.
[xvii] Goodall, J. 1998. “Learning from the chimpanzees: A message humans can understand”, Science¸282: 2184-2185.
Latest posts by Κώστας Θεολόγου (see all)
- Μνήμη: η ελληνική διαλεκτική. Συζήτηση του Νίκου Κούνδουρου με τον Κώστα Θεολόγου - February 18, 2018
- Αστικός εκσυγχρονισμός και εκπαίδευση - January 21, 2018
- Διαθέτουν άραγε τα ζώα τεχνολογία; - January 2, 2018
