της Έλενας Αλεξανδράκη.
Το καρναβάλι, αυτή η δημοφιλής γιορτή των δρόμων που έχει τις ρίζες της σε παγανιστικές γιορτές και τελετουργίες, έχει γίνει εδώ και πολλούς αιώνες μια εκδήλωση που αποτελεί μέρος της κανονικής ζωής μια κοινωνίας, είναι ενταγμένη στο εκκλησιαστικό ημερολόγιο, μπολιασμένη με διαφορετικές κουλτούρες και καρναβαλικές πρακτικές για να μορφοποιηθεί τελικά στην κάθε περιοχή και χώρα ανάλογα με τα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά.
Ήδη από το 12ο – 13ο αιώνα, η Καθολική Εκκλησία εφηύρε το καρναβάλι προκειμένου να “καθαγιάσει” μαζικά φαινόμενα εκστατικής συμπεριφοράς και να τους δώσει μία διέξοδο εντός των κόλπων της. Ο Μίχαελ Χόλκιστ (Michael Holquist) λέει πως “Το καρναβάλι δεν πρέπει να συγχέεται απλώς με μια αργία και ακόμη λιγότερο με φεστιβάλ που έχουν υιοθετηθεί από διοικήσεις κοσμικές ή θεοκρατικές. Η αποδοχή του καρναβαλιού προκύπτει όχι από ένα ημερολόγιο που έχει φτιαχτεί από την Εκκλησία ή το Κράτος, αλλά από μία δύναμη που προϋπάρχει των ιερέων και των βασιλιάδων και στην οποία υποκύπτουν στην πραγματικότητα όταν επισημοποιούν το καρναβάλι”.
Όπως έχει υποστηρίξει και ο ρώσος θεωρητικός Μιχαήλ Μπαχτίν (Mikhail Bakhtin), το καρναβάλι είναι κοινωνικά απελευθερωτικό καθώς επιτρέπει και ευνοεί την υπέρβαση των ορίων και ειδικά μεταξύ των κοινωνικών τάξεων. Καταργεί τα όρια μεταξύ περφόμερς και κοινού, τα όρια των φύλων, των κοινωνικών ρόλων, των εθνοτήτων και της σεξουαλικότητας. Καταργεί την κανονικότητα, αμφισβητεί τους κανόνες και ανατρέπει τις κοινωνικές συμβάσεις, όπως την οριοθέτηση του χρόνου και του χώρου. Παρακωλύει την κανονική συμβατική ζωή της πόλης με παρόμοιο τρόπο που την παρακωλύει μια διαδήλωση ή άλλες απεργιακές κινητοποιήσεις. Το καρναβάλι αμφισβητεί τελικά πάνω απ’ όλα το σύστημα.
Οι σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες, είναι κοινωνίες της ατομικότητας. Πνευματικά, εγκεφαλικά και σωματικά το σύγχρονο άτομο έχει μικρή αλληλεπίδραση με το κοινωνικό του περιβάλλον. Κανόνες γραμμένοι ή άγραφοι, η τρέχουσα ηθική, το κυνήγι της ιδιοκτησίας και η αγωνία της επιβίωσης έχουν οδηγήσει το άτομο στην (πρακτική) αποδοχή του συστήματος, στην καταπίεση των μύχιων επιθυμιών του και στον καθωσπρεπισμό. Στην καλύτερη περίπτωση, η αμφισβήτηση είναι μόνο θεωρητική, ενώ οι πρωτόγονες δυνάμεις του ανθρώπου εκδηλώνονται ιδιωτικά ή σε επίπεδο φαντασίωσης. Το καρναβάλι έχει τη δύναμη να φέρνει στην επιφάνεια καταπιεσμένες δυνάμεις και ορμές, να χαλαρώνει τους κοινωνικούς φραγμούς και να φέρνει τα άτομα σε μια εκστατική επικοινωνία, η οποία μπορεί να μην έχει διανοητικά χαρακτηριστικά, ανάγεται όμως στην ουσία της υλικής ύπαρξης του ανθρώπου. Το σώμα χάνει την αστική του υπόσταση και έννοια, και γίνεται φορέας μιας συλλογικότητας. Γέλιο, τραγούδι, χορός, πειράγματα, ποτό, φαγητό, σεξ είναι κάποια μόνο από τα στοιχεία του καρναβαλιού που ενώνουν τους ανθρώπους, κάνοντάς τους ισότιμους σε ένα κοινωνικό ιστό που ευνοεί την ανισότητα. Σύμφωνα με τον Μπαχτίν, όλα αυτά συμβαίνουν γιατί το καρναβάλι δημιουργεί έναν εναλλακτικό κοινωνικό χώρο που ακροβατεί μεταξύ τέχνης και ζωής, και ο οποίος χαρακτηρίζεται από ελευθερία, ισότητα και αφθονία.
Η περίπτωση του Πατρινού Καρναβαλιού
Το Πατρινό Καρναβάλι τελεί υπό τη σκέπη του Δήμου της πόλης. Η ημερομηνία του καθορίζεται από το εκκλησιαστικό ημερολόγιο και η οργάνωση του γεγονότος βαραίνει κυρίως το Δήμο. Το Πατρινό Καρναβάλι, με τη μορφή που έχει σήμερα, ξεκινάει το 1974. Έχει ήδη εισαχθεί (το 1966) το Παιχνίδι του Κρυμμένου Θησαυρού ενώ την εν λόγω χρονιά οι καρναβαλιστές, που ως τότε χρησιμοποιούσαν τα αυτοκίνητά τους, τα εγκαταλείπουν και παρελαύνουν για πρώτη φορά πεζοί. Η καρναβαλική περίοδος μέχρι σήμερα -με κάποιες διαφοροποιήσεις- περιλαμβάνει, εκτός από τον Κρυμμένο Θησαυρό, παρουσιάσεις σατιρικών σκετς, παντομίμες, οργανωμένους Χορούς (όπως τα Μπουρμπούλια), το Γάμο της Γιαννούλας της Κουλουρούς την Τσικνοπέμπτη, κορυφώνεται με τις δύο μεγάλες παρελάσεις και τελειώνει με την καύση του Βασιλιά Καρνάβαλου συνοδεία πυροτεχνημάτων στο λιμάνι της Πάτρας.
Τα πρωτογενή στοιχεία του καρναβαλιού, αυτά δηλαδή που προϋπάρχουν του ονόματος και του θεσμού (όπως αναφέρθηκαν πιο πάνω) αλλά και ο τρόπος που λειτουργεί μέσα στο αστικό και κοινωνικό περιβάλλον είναι ορατά στο Πατρινό Καρναβάλι, και ιδίως στο τελευταίο τριήμερο που είναι και η κορύφωση των εκδηλώσεων. Όλοι τελούν υπό μια κατάσταση ευφορίας. Αισθάνονται και είναι μέρος μιας ευρείας συλλογικότητας. Οι καθημερινοί κανόνες που διέπουν την πόλη παύουν να ισχύουν. Η κυκλοφορία -ακόμα και πεζών- παρακωλύεται. Ώρες κοινής ησυχίας δεν υπάρχουν. Το φαγητό και το ποτό καταναλώνεται άφθονο στους δρόμους. Τα πεζοδρόμια, τα σκαλοπάτια και οι είσοδοι πολυκατοικιών χρησιμοποιούνται για προσωρινή ξεκούραση. Όλοι χορεύουν, γελάνε και τραγουδάνε στη μέση του δρόμου. Τα σεξουαλικά πειράγματα (με γκροτέσκο αισθητική) κυριαρχούν. Η παρουσία των ανθρώπων στην πόλη δε μοιάζει καθόλου με την καθημερινή τους παρουσία. Τα καρναβαλικά κοστούμια, αντίθετα με τα θεατρικά, δε βάζουν τους ανθρώπους σε ρόλους. Τους βγάζουν από αυτούς και τους κάνουν μέρος του συνόλου.
Το Πατρινό Καρναβάλι, όπως και άλλα θεσμοθετημένα καρναβάλια, είναι οριοθετημένο από το Φορέα που το διοργανώνει, και λειτουργεί μέσα σε συγκεκριμένο πλαίσιο. Υπάρχουν κανόνες λειτουργίας των πληρωμάτων μέσα στις παρελάσεις και τις άλλες εκδηλώσεις (αν και κατά τα άλλα λειτουργούν αυτόνομα), ειδικές κυκλοφοριακές ρυθμίσεις στις μεγάλες παρελάσεις, βραβεία καλλιτεχνικής δημιουργίας, βαθμολογία για τις επιδόσεις στον Κρυμμένο Θησαυρό. Την αποκλειστική ευθύνη για τα τεχνικά μέρη (όπως το στολισμό της πόλης, τα ηχητικά, τη μουσική, την καλή ροή των παρελάσεων, τις τελετές έναρξης και λήξης, τα μεγάλα καρναβαλικά άρματα, κ.ά.) την έχει ο Δήμος, ενώ κατά καιρούς έχει επιβάλει και ποινές σε καρναβαλικά πληρώματα για μη συμμόρφωση προς τους κανόνες.
Η ύπαρξη πλαισίου και συγκεκριμένων κανόνων αυτομάτως “νομιμοποιεί” την ίδια την έννοια του καρναβαλιού, καθησυχάζει τις πουριτανικές ανησυχίες του κόσμου, ελέγχει και μειώνει την ασυνείδητη ορμή των συμμετεχόντων. Είναι ένα τριήμερο στο οποίο δίνεται επίσημο δικαίωμα στην εκτόνωση, λειτουργώντας τελικά κατευναστικά για την κοινωνία και το σύστημα. Πολλοί θεωρητικοί (Μαξ Γκλούκμαν, Βίκτορ Τέρνερ, κ.ά.) έχουν υποστηρίξει τη λεγόμενη ως “θεωρία της βαλβίδας ασφαλείας” σχετικά με το καρναβάλι κατά τη διάρκεια του οποίου η κοινωνία απελευθερώνει ελεγχόμενα μέρος της πίεσης που δέχεται ποικιλοτρόπως, ενώ κάποιοι το παρομοιάζουν με τα βαρέλια του κρασιού από τα οποία ελευθερώνεις σταδιακά το αέριο που δημιουργείται προκειμένου να μην εκραγούν. Θεωρούν ότι το καρναβάλι υποστηρίζει και λειτουργεί υπέρ του συστήματος, και πως μάλιστα ενισχύει τις επικρατούσες αξίες μέσα από τη σύγκρισή τους με τις αντίθετες που συνήθως προβάλλονται στην υπερβολή τους στο καρναβάλι.
Είναι αλήθεια πως το καρναβάλι της Πάτρας έχει γίνει μέρος της κανονικής ζωής της πόλης -αν και μικρής διάρκειας. Είναι απολύτως ενταγμένο στο σύστημα αφού, όχι μόνο υπάρχει ειδικός καρναβαλικός τομέας στο Δήμο που παίρνει όλες τις αποφάσεις, αλλά επιπλέον χρηματοδοτείται με υπέρογκο ποσό με αντίβαρο την τουριστική προβολή της πόλης και τα χρήματα που εισρέουν από τους επισκέπτες. Κάθε χρόνο επαναλαμβάνει ακριβώς το ίδιο μοτίβο, ενώ αν κάτι δεν γίνει όπως συνηθίζεται, η κριτική που δέχεται από τα Μέσα και τους “γνωρίζοντες” είναι αμείλικτη. Η πολιτική σάτιρα, που κυριαρχεί τα τελευταία χρόνια στις θεματικές του, εμβαπτισμένη στην καρναβαλική διάθεση και αισθητική, γίνεται ακίνδυνη και εκτονώνει το κοινό αίσθημα μέσα από το γελοίο -δεν συσπειρώνει την αγανάκτηση και τη δυσαρέσκεια, αλλά τη λυτρώνει.
Η αγωνία της κοινωνικής αποδοχής και οι χριστιανικές ηθικές αξίες οδηγούν τα ίδια τα άτομα που συμμετέχουν σε μια κριτική του καρναβαλιού. Στην Πάτρα οι φωνές που τονίζουν διαρκώς πως το Πατρινό Καρναβάλι είναι πάνω απ’ όλα ψυχαγωγία, που μιλούν για καρναβαλική παιδεία και που έχουν κατά καιρούς ζητήσει ακόμα και την απαγόρευση της κατανάλωσης αλκοόλ στις παρελάσεις, αποτελούν δυνατές φωνές που δημιουργούν ενοχικό υπόβαθρο στην καρναβαλική ελευθεριότητα. Κάθε χρόνο οι ανεπίσημοι “στυλοβάτες” του καρναβαλιού αγωνιούν για την εικόνα του προς τα έξω και θέλουν να είναι μια εικόνα που προβάλλει την καλλιτεχνική δημιουργία σε όλα τα επίπεδα, το κέφι που προκαλεί το ίδιο το καρναβάλι και που -κυρίως- εκδηλώνεται με αξιοπρέπεια και σύμφωνα με την ηθική.
Τελικά, το Καρναβάλι της Πάτρας έχει εδραιωθεί ως μία παράδοση που δεν νοείται με άλλον τρόπο από αυτόν που συμβαίνει. Μόνο που τείνει να ξεχαστεί ότι πρόκειται για μια παράδοση που έρχεται από το πολύ κοντινό παρελθόν (και άρα θα μπορούσε να αλλάξει), έχει στον πυρήνα της, ακόμα και σήμερα, την αστική τάξη (και άρα ως δομή έχει κάποια ταξικά χαρακτηριστικά), έχει διαμορφωθεί και λειτουργεί με καπιταλιστικούς και ευρύτερα οικονομικούς όρους (και άρα αναπαράγει το σύστημα), και που ίσως τελικά έχει λίγο απομακρυνθεί από την αρχέγονη έκφραση των εκστατικών δυνάμεων του βαθύτερου εαυτού για χάρη της ευρείας αποδοχής προς όφελος ηθικό, κοινωνικό και οικονομικό. Η οριοθέτηση τελικά μιας κοινωνικής περφόρμανς τέτοιας κλίμακας πετυχαίνει να περιορίσει τη δυναμική της εντάσσοντάς την ομαλά στο σύστημα και κάνοντας (σχεδόν) τους πάντες χαρούμενους.
Βιβλιογραφία
Paul Allain and Jen Harvie, The Routledge Companion to Theatre and Performance, Routledge, London and New York, 2006
Mikhail Bakhtin, Rabelais and His World, trans. Helene Iswolsky, Bloomington: Indiana University Press, USA, 1984
Barbara Ehrenreich, Dancing in the Streets: A History of Collective Joy, Granta Publications, London, 2007
Sharon Howard, “Carnival and the Carnivalesque”, earlymodernnotes.wordpress.com, 3/2/2018
Andrew Robinson, “Bakhtin: Carnival against Capital, Carnival against Power”, ceasefiremagazine.co.uk, 30/1/2018
el.wikipedia.org, λ. Πατρινό Καρναβάλι, 31/1/2018
Latest posts by Έλενα Αλεξανδράκη (see all)
- O Οιδίποδας του Bob Wilson στην Επίδαυρο και το Θέατρο των Εικόνων - June 27, 2019
- Ο Ορέστης από το ΚΘΒΕ σε ένα μεταιχμιακό εργοτάξιο - September 2, 2018
- Ένας επίπεδος Αγαμέμνων από τον Τσέζαρις Γκραουζίνις - August 27, 2018
