του Δημήτρη Καλαντζή.
Πολλοί άνθρωποι έχουν βιώσει το συναίσθημα ότι, ενώ βρίσκονται σε ένα νέο μέρος ή σε μία νέα κατάσταση, γνωρίζουν το μέρος ή γνωρίζουν την κατάσταση και, σε κάποιες περιπτώσεις, γνωρίζουν ακόμα και το πώς θα εξελιχθεί η κατάσταση ή με ποια συναισθήματα θα συνδεθεί ο τόπος. Αυτό το μυστηριώδες συναίσθημα είναι κοινώς γνωστό ως déjà vu (στα γαλλικά, «έχει ήδη ειδωθεί), προμνησία στα ελληνικά, και για πολύ καιρό είχε αποδοθεί από την Ψυχολογία σε μία ευρεία γκάμα παραγόντων που ξεκινούσαν από παραφυσικές διαταραχές και έφταναν σε νευρολογικά προβλήματα.
Τα τελευταία χρόνια, καθώς περισσότεροι επιστήμονες άρχισαν να μελετούν και να πειραματίζονται με το φαινόμενο, προέκυψαν πιο ισχυρές θεωρίες που αποσυνδέουν το συναίσθημα από την παραψυχολογία ή κάποια δυσλειτουργία στο σύστημα μνήμης του ανθρωπίνου εγκεφάλου, και θεμελιώνουν τη συνάρτησή του με την ανθρώπινη μνήμη αναγνώρισης.
Η μνήμη αναγνώρισης είναι ο τύπος μνήμης που μας επιτρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι αυτό που βιώνουμε αυτή τη στιγμή έχει ήδη βιωθεί στο παρελθόν, όπως όταν αναγνωρίζουμε έναν φίλο στο δρόμο ή ακούμε ένα οικείο τραγούδι στο ραδιόφωνο. Ο εγκέφαλος έχει δύο τύπους μνήμης αναγνώρισης: την ανάμνηση και την εξοικείωση.
Αναγνώριση μέσω της ανάμνησης: Βλέπουμε έναν γνωστό άνδρα σε ένα κατάστημα και συνειδητοποιούμε ότι τον είχαμε δει πριν από λίγο στο λεωφορείο.
Αναγνώριση βάσει οικειότητας: Βλέπουμε τον άνδρα στο κατάστημα, αισθανόμαστε ότι τον γνωρίζουμε, μας είναι δηλαδή οικείος, αλλά δεν μπορούμε να θυμηθούμε ότι τον είδαμε πριν από λίγο στο λεωφορείο. Αυτή η αδυναμία να θυμηθούμε και να κάνουμε τη σύνδεση, ταξινομείται πρόχειρα ως συναίσθημα déjà vu.
Στη σύγχρονη εποχή είναι πολύ εύκολο να δημιουργηθούν οι συνθήκες déjà vu λόγω της εκτεταμένης έκθεσής μας σε πάρα πολλές πληροφορίες από τα ηλεκτρονικά μέσα επικοινωνίας. Παρακολουθώντας, για παράδειγμα, ταξιδιωτικές εκπομπές, όταν βρεθούμε στην πραγματικότητα σε κάποιο από τα μέρη όπου είχαμε ξεναγηθεί τηλεοπτικά, μπορεί να βιώσουμε την ίδια αίσθηση που είχαμε όταν παρακολουθήσαμε την εκπομπή, ιδιαίτερα εάν οι παρουσιαστές της εκπομπής είχαν προχωρήσει σε έντονες συναισθηματικές περιγραφές, συνοδευόμενες από κατάλληλη μουσική που επιβάλει και ενισχύει το συναίσθημα. Είναι αδύνατον να θυμόμαστε όλες τις ταξιδιωτικές εκπομπές που έχουμε παρακολουθήσει στην τηλεόραση, αλλά το συναίσθημα που νιώσαμε σε κάποιες από τις περιγραφές τους, είναι δυνατόν να ανακληθεί από τα οπτικά δεδομένα του πραγματικού τόπου που μας περιβάλλει και να έχουμε μία «αναγνώριση βάσει οικειότητας», κι ας μην μπορούμε κάνουμε τη συνδέσουμε στη μνήμη μας.
Το τμήμα ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Colorado διεξήγαγε το εξής απλό πείραμα: Σε μία ομάδα ανθρώπων δόθηκε μία λίστα με ονόματα διασημοτήτων. Αργότερα, τους έδειξαν μια συλλογή από φωτογραφίες διασημοτήτων. Μερικές φωτογραφίες αντιστοιχούσαν στα ονόματα της λίστας, άλλες όχι. Οι εθελοντές κλήθηκαν να προσδιορίσουν τις διασημότητες στις φωτογραφίες και να δείξουν πόσο πιθανό ήταν αυτές οι φωτογραφίες να αντιστοιχούσαν στη λίστα που είχαν μελετήσει νωρίτερα. Τα ευρήματα ήταν εκπληκτικά. Ακόμα και όταν οι εθελοντές δεν μπόρεσαν να αναγνωρίσουν μια διασημότητα από τη φωτογραφία, είχαν την αίσθηση των ονομάτων που είχαν μελετήσει νωρίτερα. Δηλαδή, δεν μπορούσαν να προσδιορίσουν την πηγή της εξοικείωσής τους με τη διασημότητα, αλλά γνώριζαν τη διασημότητα που έβλεπαν. Το πείραμα διενεργήθηκε και με γνωστά μέρη (όπως το Stonehenge και το Taj Majal) και είχε παρόμοια αποτελέσματα. Αυτά τα ευρήματα έδειξαν ότι οι συμμετέχοντες αποθήκευσαν κάποια «μνήμη», αλλά ήταν θολή και ασθενική, οπότε δεν μπόρεσαν να τη συνδέσουν με τη νέα εμπειρία. (*1)
To συμπέρασμα είναι ότι τα γεγονότα που βιώνουμε, αποθηκεύονται στη μνήμη μας ως μεμονωμένα στοιχεία ή τμήματα των συμβάντων. Το Déjà vu μπορεί να προκύψει όταν συγκεκριμένες πτυχές μιας τρέχουσας κατάστασης μοιάζουν με ορισμένες πτυχές των καταστάσεων που έχουν συμβεί στο παρελθόν. Αν υπάρχει μεγάλη αλληλοεπικάλυψη μεταξύ των στοιχείων των νέων και των παλαιών καταστάσεων, έχουμε μια ισχυρή αίσθηση οικειότητας και όχι κάποιο μυστηριώδης συναίσθημα που περιγράφεται από μία περίεργη γαλλική φράση.
*1 Déjà Vu: An Illusion of Prediction by Anne M. Cleary, Alexander B. Claxton
Δημήτρης Καλαντζής
