της Αγγελικής Καρδαρά.
Ματωμένα Κάγκελα
Κάθομαι πίσω από τα κάγκελα.
Βλέπω πως με το χρόνο σκουριάζουν.
Αναρωτιέμαι πόσο ακόμα θα αντέξω.
Ελπίζω γρήγορα να περάσει ο χρόνος που θα είμαι μέσα.
Δεν παλεύεται η μέρα, όταν είσαι κλεισμένος σ’ ένα κελί.
Αλλά ξέρω πως θ’ αντέξω.Πρέπει να τα καταφέρω,
γιατί έξω με περιμένει η μάνα και τα δυο παιδιά.
Τ’ αγγελούδια μου δίνουν δύναμη ν’ αντέχω εδώ
στα ματωμένα από τον πόνο κάγκελα.Σίσσυ
(15.1.2015)εκκωφαντικές σιωπές
έγκλειστες συναντήσεις ΙΙΙ
ποιήματα
Φυλακές Διαβατών 2010-16
Θεσσαλονίκη Μάρτιος 2016
Ελλήνιον
Συλλογή κειμένων (ποιήματα και πεζά) στις Γυναικείες Φυλακές Διαβατών.
Οι γυναίκες, πίσω από τα κάγκελα, μιλούν για τα δυνατά συναισθήματα που τους δημιουργεί η εμπειρία του εγκλεισμού και ο πόθος να ξανασμίξουν με την οικογένειά τους, κυρίως με τα παιδιά, τη μάνα και τα αδέλφια τους. Μιλούν για τα λάθη της ζωής τους, για τη νέα «ταυτότητα» που αποκτούν μέσα στη φυλακή και για τη δεύτερη ευκαιρία στη ζωή που, συχνά, ζητούν με απόγνωση. Μιλούν για την αγάπη, για τα χαμένα όνειρα, για «άρρωστα» όνειρα, «όνειρα καταραμένα, μπερδεμένα σε ναρκωτικά, σε κελιά φυλακισμένα», για τους επώδυνους αποχαιρετισμούς στη ζωή τους αλλά και για την ανάγκη να αποδράσει ο νους και να ονειρευτούν ξανά, όνειρα αληθινά, με δύναμη ψυχής. Ζητούν να τις ακούσουμε, να τις νιώσουμε, να τις καταλάβουμε. Ζητούν να τις συγχωρέσουμε, να τις αποδεχτούμε ξανά. Κατανοούν τη δυσκολία της επανένταξης και υποφέρουν, σιωπηλά ή φανερά. Γράφουν για «την ελπίδα που δεν έρχεται, για τη ζωή που χάθηκε και για τα θέλω που ξεχάστηκαν». Γράφουν για τις εμμονές, για τις αναζητήσεις τους και για τις «σκιές ονείρου» σε σκοτεινά κελιά. Γράφουν για τους φόβους τους. Αναρωτιούνται εάν θα βγουν χειρότερες από τη φυλακή. Προβληματίζονται για το πώς θα είναι η ζωή τους μετά, στην ελεύθερη κοινωνία.
Τα κάγκελα «ματώνουν» από τον πόνο τους. Τα κελιά γίνονται «φυλακές ονείρων και ψυχών» και σκοτεινιάζουν περισσότερο από τη βαθιά θλίψη που φτάνει μέχρι το «μεδούλι» της καρδιάς τους, διαπερνά κάθε σκέψη τους και γίνεται μέρος της σκληρής καθημερινότητάς τους. Πληρώνουν, τίμημα βαρύ, συχνά δίκαιο, άλλοτε άδικο, για τις πράξεις τους – τα λάθη τους, τα εγκλήματά τους.
Θα μπορούσαν, άραγε, να μην είχαν βρεθεί πίσω από τα βαριά σιδερένια κάγκελα που «σκοτώνουν» τα θέλω και τα όνειρά τους; Κάποιες, μπορεί και ναι. Κυρίως οι «πονεμένες», οι κακοποιημένες, οι τραυματισμένες σε σώμα και ψυχή που χωρίς τη στήριξη ενός σταθερού οικογενειακού περιβάλλοντος και χωρίς έγκαιρη κοινωνική μέριμνα, με έλλειψη παιδείας και εκπαίδευσης, «επέλεξαν» τον δρόμο της παρανομίας, του εύκολου κέρδους με τίμημα όμως βαρύ, των ναρκωτικών και των απατηλών ονείρων.
Άλλοτε η επιλογή ήταν συνειδητή. Άλλοτε «μονόδρομος». Κανείς μας δεν είναι άμοιρος ευθυνών (και κατ’ επέκταση συνεπειών), αλλά το πλαίσιο στο οποίο τοποθετούνται οι πράξεις μας πρέπει πάντοτε να αξιολογείται, ειδικά εάν αναφερόμαστε σε ανθρώπους που βρίσκονται στη φυλακή και στη δυνατότητα που τους δίνει η Πολιτεία να κάνουν μία νέα αρχή «καθαροί» μακριά από τον κόσμο της παρανομίας, με την αποφυλάκισή τους. Γιατί οι άνθρωποι αυτοί, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, θα βρεθούν εκτός φυλακής, μία παράμετρο που πάντα τονίζω στα κείμενά μου και δεν πρέπει να ξεχνάμε.
«Η επιβίωση στη φυλακή είναι δύσκολη και σκληρή και οι άνθρωποι που έρχονται και αφιερώνουν τον ελεύθερο χρόνο τους χωρίς οικονομικά ανταλλάγματα και με συνείδηση για τους συνανθρώπους απαλλαγμένοι από ρατσισμό, χωρίς να μας κρίνουν που παραστρατήσαμε και κάναμε λάθη στη ζωή, είναι -θεωρώ- ένα είδος προς εξαφάνιση. Νιώθω την ανάγκη να τους ευχαριστήσω μέσα από την καρδιά μου για την ύπαρξή τους και την παρουσία τους εδώ στη φυλακή», γράφει μεταξύ άλλων η Χριστίνα, απόφοιτος ΓΕΛ, στις εκκωφαντικές σιωπές, έγκλειστες συναντήσεις ΙΙΙ.
Ας εξετάσουμε όμως, στο παρόν άρθρο, τι σημαίνει για μία γυναίκα ο εγκλεισμός στη φυλακή, ποιες διαστάσεις λαμβάνει η φυλάκιση για την γυναίκα κρατούμενη και ποια είναι τα σημεία στα οποία είναι σκόπιμο να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση.
Εγκληματολογική έρευνα για τη γυναικεία εγκληματικότητα: Θα ξεκινήσω με την επισήμανση ότι η γυναικεία εγκληματικότητα άργησε να απασχολήσει την επιστημονική κοινότητα και καλλιεργήθηκε στην ευρύτερη κοινωνία η εικόνα (ή ακριβέστερα ο μύθος) της «μη εγκληματούσας γυναίκας». Αυτή η έλλειψη ερευνητικού ενδιαφέροντος είχε ως συνέπεια η γυναίκα που τελικά εγκληματούσε να απεικονίζεται στα ΜΜΕ σαν τέρας/εξωπραγματικό ον από τη μία πλευρά ή σαν άβουλη προσωπικότητα που παρασύρεται από τρίτα άτομα, κυρίως σύντροφο/σύζυγο από την άλλη πλευρά. Δηλαδή, σκιαγραφήθηκε μία εκ διαμέτρου αντίθετη εικόνα για τη γυναίκα που εγκληματεί, η οποία παρουσιαζόταν στα μίντια είτε σαν ένα «εξωπραγματικό» είτε σαν «άβουλο» ον.
Ειδικότερα, η επιστήμη της Εγκληματολογίας παραδοσιακά εστίαζε την προσοχή της σχεδόν αποκλειστικά στους άνδρες δράστες. Τις τελευταίες δεκαετίες οι εγκληματολόγοι άρχισαν να ερευνούν το θέμα της γυναικείας εγκληματικότητας, αλλά και το φλέγον ζήτημα της γυναικείας θυματοποίησης. Αυτή η στροφή οφείλεται κυρίως στην ανάπτυξη του γυναικείου κινήματος κατά το δεύτερο μισό του περασμένου αιώνα στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και σε ορισμένες χώρες της Ευρώπης. Εξίσου και η έρευνα των γυναικείων φυλακών, σε παγκόσμιο επίπεδο, δεν είναι το ίδιο συστηματική όσο η αντίστοιχη στα σωφρονιστικά καταστήματα των αντρών. Παρά τη μικρή εκπροσώπηση των γυναικών στις φυλακές ωστόσο, η έρευνα για το θέμα είναι πολύ σημαντική, δεδομένου ότι ο γυναικείος έγκλειστος πληθυσμός έρχεται αντιμέτωπος, όπως θα εξετάσουμε αναλυτικά ακολούθως, με πολύ σοβαρά ζητήματα τα οποία πρέπει να αναδειχθούν.
Εγκληματικότητα γυναικών-αντρών (ποσοτική & ποιοτική διαφοροποίηση): Σαφώς, η γυναικεία εγκληματικότητα διαφέρει από την ανδρική τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά. Ποσοτικά διότι είναι κατά πολύ μικρότερη και ποιοτικά διότι συνίσταται, κατά κύριο λόγο, σε αδικήματα κατά της ιδιοκτησίας και δεν αφορά σε τόσο μεγάλο βαθμό τα χαρακτηριζόμενα βίαια εγκλήματα, στα οποία όμως επίσης παρατηρείται μία αύξηση τα τελευταία χρόνια, στην οποία είναι αναγκαίο να δώσουμε προσοχή.
Πιο συγκεκριμένα, ως προς την ποιοτική εκτίμηση της γυναικείας εγκληματικότητας ιδιαίτερα σημαντικές εκλαμβάνονται οι παρακάτω συνιστώσες: α) Οι γυναίκες διαπράττουν λιγότερες ανθρωποκτονίες, αλλά διαπράττουν κυρίως ληστείες, κλοπές, διαρρήξεις, παραβάσεις του νόμου για τα ναρκωτικά. Παράλληλα καταγράφεται η εμπλοκή τους σε υποθέσεις οργανωμένου εγκλήματος, δηλαδή σε υποθέσεις κυκλωμάτων κλεπταποδοχής και αρχαιοκαπηλίας. Από διεθνή στατιστικά δεδομένα έχει προκύψει ότι οι γυναίκες διαπράττουν το 15% των εγκλημάτων βίας και το 28% των εγκλημάτων κατά της περιουσίας, β) στις ανθρωποκτονίες τα θύματα των γυναικών δραστών είναι διαφορετικά από των ανδρών δραστών, αφού είναι κυρίως οικεία τους πρόσωπα -γνωστά και άτομα του ευρύτερου συγγενικού τους περιβάλλοντος (σύζυγοι, παιδιά, σύντροφοι) και γ) οι μελέτες δείχνουν ότι, ενώ οι περισσότεροι γνωστοί δράστες είναι άνδρες, λιγότερες γυναίκες από τους άνδρες παραδέχονται ότι διέπραξαν οι ίδιες κάποιο αδίκημα.
Οι ερμηνευτικές υποθέσεις που έχουν διατυπωθεί για την κατανόηση του φαινομένου της γυναικείας εγκληματικότητας ποικίλουν από τις ακραίες βιολογικές έως τις κοινωνιολογικές ή τις φεμινιστικές (1).
Η γυναίκα στη φυλακή: Οι γυναίκες στην Ελλάδα, αλλά και παγκοσμίως, αποτελούν ένα μικρό ποσοστό στο συνολικό αριθμό των κρατουμένων. Σύμφωνα με τα επίσημα στατιστικά στοιχεία του Υπουργείου Δικαιοσύνης την 1.5.2015 υπήρχαν συνολικά 11.447 άνδρες και γυναίκες (ως υπόδικοι, κατάδικοι, χρεοφειλέτες και «φιλοξενούμενοι») στα 35 καταστήματα κράτησης (σωφρονιστικά καταστήματα ή φυλακές) της χώρας. Στο σύνολο αυτό οι γυναίκες κρατούμενες (female prisoners) ήταν 581 ή το 5,2% του συνόλου των κρατουμένων, ενώ οι άνδρες ήταν 10.856 άτομα ή το 94,8%. Η μικρή αντιπροσώπευση των γυναικών σε σύγκριση με τους άνδρες στα καταστήματα κράτησης οφείλεται κυρίως στην τέλεση λιγότερο σοβαρών εγκλημάτων, ιδίως λιγότερο σοβαρών εγκλημάτων βίας, αλλά και στη σχετικά σπάνια ύπαρξη προηγούμενων καταδικών τους, ιδίως σε στερητικές της ελευθερίας κυρώσεις. Οι γυναίκες έχουν συχνότερα λευκό ποινικό μητρώο. Όσον αφορά τις ανήλικες κρατούμενες, αποτελούν, επίσης, μία μικρή μειονότητα ανάμεσα στους κρατουμένους, τόσο απέναντι στους άντρες (νέους και μεγαλύτερους) όσο και σε σύγκριση με τις ενήλικες γυναίκες κρατούμενες. Ειδικά καταστήματα κράτησης για ανήλικες και εν γένει για νεαρές γυναίκες δεν λειτουργούν (και όχι μόνο) στη χώρα μας. Το γεγονός αυτό είναι πολύ σοβαρό, διότι δεν δίνει τη δυνατότητα σε ανήλικες και νεαρές γυναίκες για μία κατάλληλη για την ηλικία τους διαμόρφωση του σωφρονιστικού συστήματος, όσον αφορά προγράμματα εκπαίδευσης, εργασίας, θεραπείας και δραστηριοτήτων για τον προσωπικό-ελεύθερο χρόνο τους (2). Παρά τον μικρό αριθμό τους, οι γυναίκες (ανήλικες, νέες αλλά και μεγαλύτερες) πρέπει να λάβουν τη δέουσα προσοχή και την κατάλληλη με την ηλικία και τις ανάγκες τους προετοιμασία μέσα στη φυλακή ώστε με την αποφυλάκισή τους να μπορέσουν να επανενταχθούν στην κοινωνία. Ο γυναικείος έγκλειστος πληθυσμός, όπως θα δούμε, αντιμετωπίζει σοβαρά ζητήματα που πρέπει να αναδειχθούν και να ληφθούν υπ’ όψιν από το σωφρονιστικό μας σύστημα.
Άξιο επισημάνσεως είναι ότι, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, στις χώρες της Ευρώπης το ποσοστό των κρατουμένων που αντιμετωπίζουν προβλήματα ψυχικής υγείας ή/και εξάρτηση από αλκοόλ και άλλες ουσίες αγγίζει το 60-65%. Το 50% των κρατούμενων γυναικών και το 64% των κρατούμενων ανδρών διαγιγνώσκονται με διαταραχή προσωπικότητας (το αντίστοιχο ποσοστό στο γενικό πληθυσμό είναι 10-13%). Επιπλέον, το 7 με 10% των ανδρών κρατουμένων αντιμετωπίζουν κάποιο είδους ψύχωση, όπως σχιζοφρένεια ή μανιοκατάθλιψη ενώ το αντίστοιχο ποσοστό στο γενικό πληθυσμό είναι 0,5-0,6% (Snowden & Kane, 2003). Αντίστοιχα, στον πληθυσμό των κρατουμένων γυναικών, βρέθηκε ότι το 59% είχε ενεργό ψυχοπαθολογία, ενώ το ποσοστό εκτοξευόταν στο 76% όταν συμπεριλαμβανόταν οι εξαρτήσεις από ουσίες και αλκοόλ (Singleton, 1998).
Η εικόνα είναι παρόμοια και σε ανασκόπηση 62 ερευνών από 12 χώρες (Αυστραλία, Καναδά, Ηνωμένες Πολιτείες, Δανία, Φινλανδία, Ιρλανδία, Ολλανδία, Νέα Ζηλανδία, Ισπανία, Νορβηγία, Σουηδία, Μεγάλη Βρετανία), όπου συμμετείχαν 22.790 κρατούμενοι. Διαπιστώθηκε ότι ένας στους δέκα κρατούμενους στις δυτικές χώρες έχει ψυχωτική συνδρομή ή μείζονα κατάθλιψη (διαταραχές που αποτελούν παράγοντες κινδύνου για αυτοκτονία), ενώ ο ένας στους δύο άντρες κρατούμενους και η μία στις πέντε γυναίκες διαγιγνώσκονται με αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας (Fazel & Danesh, 2002).
Οι γυναίκες φαίνεται επίσης να αντιμετωπίζουν πιο συχνά και άλλα προβλήματα υγείας, όπως σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα και βέβαια έχουν ιδιαίτερες ανάγκες σε θέματα σχετικά με το αναπαραγωγικό σύστημα (έμμηνος ρύση, εμμηνόπαυση, εγκυμοσύνη, θηλασμός κ.λπ.).
Μίλησα εξαρχής για «τραυματισμένες» γυναίκες. Οι κρατούμενες σε αρκετές περιπτώσεις έχουν υποστεί σεξουαλική ή/και σωματική βία κατά την παιδική ή/και ενήλικη ζωή τους. Τα ποσοστά των θυμάτων στον πληθυσμό των γυναικών κρατουμένων είναι πολύ υψηλότερα από τα αντίστοιχα των ανδρών κρατουμένων, αλλά και από εκείνα των γυναικών του γενικού πληθυσμού. Διαφορετικές έρευνες αναφέρουν ότι έως και 82% των γυναικών κρατούμενων έχουν υπάρξει θύματα σεξουαλικής ή/και σωματικής κακοποίησης (Atabay, 2008. Covington, 1998. van den Bergh et al., 2009). Το στρες που συνεπάγεται η κακοποίηση μπορεί να πυροδοτήσει την εμφάνιση ψυχικής πάθησης ή να επιδεινώσει προϋπάρχουσα ψυχική πάθηση. Τα θύματα κακοποίησης συχνά εμφανίζουν κατάθλιψη, διαταραχή μετά από τραυματικό στρες, διαταραχή πανικού, φοβίες, διαταραχές διατροφής (ανορεξία/βουλιμία), σεξουαλική δυσλειτουργία, ουσιοεξάρτηση κ.λπ. (3)
Πρόκειται για μία πολύ σημαντική παράμετρο του θέματος που δεν πρέπει να μας αφήσει αδιάφορους. Αντίθετα οι γυναίκες αυτές πρέπει να λαμβάνουν την αναγκαία υποστήριξη, τόσο πίσω από τα κάγκελα όσο και με την αποφυλάκισή τους όσες το επιθυμούν, ώστε να επιστρέψουν πιο δυνατές στην κοινωνία για να μπορέσουν να σταθούν στα πόδια τους και να κάνουν μία νέα αρχή. Θα έλεγα, άλλωστε, ότι η αναζήτηση των βαθύτερων αιτιών που οδηγούν σε μία εγκληματική πράξη είναι απαραίτητη προκειμένου να δοθεί βοήθεια στη δράστρια που μπορεί να είναι ταυτόχρονα και θύμα (χωρίς αυτό να δικαιολογεί την εγκληματική πράξη, αλλά καθιστά επιτακτική την ανάγκη για παροχή εξειδικευμένης βοήθειας) και βέβαια για να ενισχυθεί η πρόληψη -να προλάβουμε εκείνες τις πράξεις που μπορούν να προληφθούν με την κατάλληλη και έγκαιρη κοινωνική στήριξη και μέριμνα.
Ο βίαιος αποχωρισμός της γυναίκας από την οικογένειά της: Αναμφίβολα, ένα μεγάλο κεφάλαιο που αφορά τον εγκλεισμό της γυναίκας στη φυλακή σχετίζεται με τον βίαιο αποχωρισμό από την οικογένειά της. Οι τραυματικές συνέπειες του αποχωρισμού της γυναίκας από την οικογένειά της και πρωτίστως από τα παιδιά της έχουν διερευνηθεί σε πολλές μελέτες, τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς. Έχει αποδειχθεί ότι η απότομη και βίαιη διάλυση της οικογένειας που επιφέρει ο εγκλεισμός της μητέρας έχει σοβαρές ψυχολογικές συνέπειες τόσο για την ίδια την έγκλειστη μητέρα, όσο και για τα παιδιά σε μακροπρόθεσμο επίπεδο. Δεδομένου ότι ένα υψηλό ποσοστό γυναικών αποτελούσε το κύριο πρόσωπο φροντίδας των ανήλικων τέκνων πριν από τον εγκλεισμό, μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε το μέγεθος του προβλήματος και για την ίδια τη μητέρα αλλά και για τα παιδιά που μένουν πίσω. Ειδικότερα, όσον αφορά τη μητέρα έγκλειστη αντιμετωπίζει συναισθηματικά, ψυχολογικά αλλά και πρακτικά προβλήματα κατά τη διάρκεια της φυλάκισής της, όπως ενοχές, ντροπή, φόβο απώλειας της επιμέλειας, μειωμένα επισκεπτήρια λόγω απόστασης κ.λπ.. Στις ψυχικές επιπτώσεις του εγκλεισμού που αφορούν όλα τα άτομα ανεξαρτήτως φύλου, θα πρέπει επομένως να λάβουμε υπ’ όψιν μας ότι οι γυναίκες είναι ακόμα πιο επιβαρυμένες λόγω του μητρικού τους ρόλου (4).
Όσον αφορά τα ανήλικα τέκνα, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε τη βαθιά και ουσιαστική ανάγκη τους, σε συναισθηματικό, ψυχολογικό αλλά και πρακτικό επίπεδο, να βρίσκονται κοντά στη μητέρα τους. Ο εγκλεισμός της γυναίκας που είναι μητέρα, λαμβάνει συνεπώς, πολυσύνθετες διαστάσεις και προεκτάσεις, δημιουργώντας τελικά και άλλα, έμμεσα, θύματα – τα ανήλικα τέκνα τα οποία καλούνται να βιώσουν το κοινωνικό στίγμα και την περιθωριοποίηση και να μεγαλώσουν χωρίς τη φροντίδα της μητέρας τους. Σε αυτό το σημείο αξίζει να γίνει μία ευρύτερη συζήτηση στα ΜΜΕ και να δείξουμε όλοι, ως ενεργά μέλη της κοινωνίας, ένα πιο ανθρώπινο πρόσωπο, δεδομένου ότι τα παιδιά των οποίων ένας ή και οι δύο γονείς βρίσκονται στη φυλακή βιώνουν μία πολύ σκληρή πραγματικότητα και διατρέχουν περισσότερους κινδύνους σε σχέση με ένα παιδί που μεγαλώνει σε ένα ασφαλές οικογενειακό περιβάλλον.
Συνοψίζοντας, αυτή η βίαιη αποκοπή της γυναίκας από την οικογένειά της και πρωτίστως από τα παιδιά της έχει ως αποτέλεσμα να αναζητά στο κλειστό και περιοριστικό πλαίσιο της φυλακής τη δημιουργία σχέσεων που παραπέμπουν σε «οικογενειακές σχέσεις». Μέσω αυτών προσπαθούν να αναπληρώσουν τη στέρηση της αληθινής οικογένειάς τους. Ειδικά σε περιπτώσεις όπου τα επισκεπτήρια είναι περιορισμένα, οι μητέρες κρατούμενες νιώθουν να βρίσκονται σε ένα συναισθηματικό αδιέξοδο και αναζητούν στο κλειστό και περιοριστικό πλαίσιο της φυλακής μία, κατά κάποιο τρόπο, σταθερότητα και ασφάλεια μέσα από πρόσωπα και σχέσεις που δημιουργούν. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο μέσα στις φυλακές υιοθετούνται συγκεκριμένοι κοινωνικοί τύποι και ρόλοι που παρουσιάζουν μεγάλο ερευνητικό ενδιαφέρον και μας δίνουν το έναυσμα για μία ευρύτερη συζήτηση, εγκληματολογικού αλλά και κοινωνικού ενδιαφέροντος σε σχέση με τις φυλακισμένες γυναίκες.
Τυπολογία γυναικών κρατουμένων και ευρύτεροι κοινωνικοί ρόλοι: Η τυπολογία και οι ευρύτεροι κοινωνικοί ρόλοι που υιοθετούνται από τις γυναίκες τρόφιμους παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον, πρωτίστως διότι λαμβάνουν συμβολικές διαστάσεις και προεκτάσεις. Πρέπει όμως να τονίσουμε ότι οι κυρίαρχοι κοινωνικοί ρόλοι που έχουν καταγραφεί στις γυναικείες φυλακές είναι περιορισμένοι. Συγκεκριμένα είναι τρεις και εμφανίζουν σημαντικές ομοιότητες με την τυπολογία των Irwin και Cressey για τους άντρες κρατούμενους. Πρόκειται για τις: «square», «cool» και «life». Με τον πρώτο όρο περιγράφονται γυναίκες που προέρχονται από μεσαία κοινωνικά στρώματα και εκτίουν ποινή φυλάκισης για το πρώτο αδίκημά τους, το οποίο αφορά κατάχρηση ή ανθρωποκτονία. Η κρατούμενη αυτού του τύπου δεν έχει «εγκληματικό προσανατολισμό», ενώ στην προσπάθειά της να αντισταθεί στα «δεινά της φυλάκισης»/pains of imprisonment ταυτίζεται περισσότερο με το προσωπικό της φυλακής παρά με τις συγκρατούμενές της.
Στη δεύτερη κατηγορία εντάσσονται γυναίκες που σε γενικές γραμμές προσπαθούν να περάσουν όσο πιο ανώδυνα γίνεται τον χρόνο έκτισης της ποινής τους, αποφεύγοντας τις φασαρίες, τις εντάσεις και τις συγκρούσεις. Στην τρίτη κατηγορία εντάσσονται οι χαρακτηριζόμενες «πορωμένες γυναίκες εγκληματίες» που έχουν σοβαρό εγκληματικό παρελθόν και συχνά παραβιάζουν τους κανονισμούς της φυλακής, ενώ υιοθετούν στον μέγιστο βαθμό τις αρχές του «υποπολιτισμού» της φυλακής.
Παράλληλα, διαπιστώνεται ότι οι γυναίκες τρόφιμοι αναλαμβάνουν ευρύτερους κοινωνικούς ρόλους που υιοθετούνται από τους άντρες, όπως του «politician», δηλαδή του ανθρώπου που συνεργάζεται με το προσωπικό της φυλακής για την επίλυση των διαφόρων προβλημάτων, αλλά και του «outlaw» που καταφεύγει στη βία ή την απειλή βίας για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που προκύπτουν στη φυλακή. Επιπροσθέτως, οι γυναίκες τρόφιμοι δύναται να υιοθετήσουν το ρόλο του «καρφιού» και να γίνουν «snitches», «inmate cops» και «jive bitches boosters» (5).
Από την άλλη πλευρά, είναι αξιοπρόσεκτο ότι δεν εντοπίζεται στις γυναικείες φυλακές ο τύπος του «απατεώνα» (con) που είναι ευρέως διαδεδομένος στις ανδρικές φυλακές. Καταγράφεται μόνο ο τύπος των «ψευδο-απατεώνων» (pseudo cons) που καταβάλλουν προσπάθεια για να ενταχθούν στο χώρο της φυλακής αλλά δεν εμπλέκονται σε σοβαρά παράνομες δραστηριότητες όπως οι cons (6).
Τέλος, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε ότι οι γυναίκες τρόφιμοι, κατ’ αντιστοιχία με τους άντρες, υιοθετούν ρόλους που συνδέονται με την ομοφυλοφιλία (7). Αυτό είναι απολύτως αναμενόμενο σε ένα περιβάλλον κυριαρχούμενο από άτομα του ιδίου φύλου. Ο όρος «ανδρογυναίκες» (butches) χρησιμοποιείται για να περιγράψει τις ομοφυλόφιλες που υιοθετούν ανδρικό ντύσιμο, συνήθως φορούν φαρδιά παντελόνια, καπελάκια και έχουν κοντοκουρεμένο μαλλί. Ένας πολύ υποτιμητικός όρος για τον καθορισμό του συγκεκριμένου τύπου κρατουμένων είναι «bull dyke». Κατά κανόνα, συμπεριφέρονται με τον ίδιο τρόπο τόσο εντός όσο και εκτός φυλακής, αν και ορισμένες γυναίκες απλώς υποδύονται αυτόν το ρόλο μέσα στη φυλακή, χωρίς να είναι στην πραγματικότητα «ανδρογυναίκες». Γι’ αυτό, λίγο πριν από την αποφυλάκισή τους μακραίνουν τα μαλλιά τους και υιοθετούν πιο θηλυκή εμφάνιση. Ένας άλλος ενδιαφέρων τύπος που καταγράφεται είναι οι «lipstick lesbians»: γυναίκες που έχουν θηλυκή εμφάνιση αλλά εμπλέκονται σε ομοφυλοφιλικές σχέσεις, οι οποίες άλλοτε είναι βραχύβιες και άλλοτε διαρκούν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Επιπλέον, ο όρος που χρησιμοποιείται για να προσδιορίζει γυναίκες εγκλείστους που αναπτύσσουν ομοφυλοφιλικές σχέσεις είναι «day trippers». Δεν πρόκειται για ομοφυλόφιλες αλλά αμφιφυλόφιλες ή, ακόμα, ετεροφυλόφιλες που «πειραματίζονται» με την ομοφυλοφιλία (8).
«Ψευδο-οικογένειες μέσα στη φυλακή»: Αναμφισβήτητα, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του φύλου αλλά και κάθε προσωπικότητας, «εμπλουτίζουν» την τυπολογία των κρατουμένων. Για παράδειγμα, ένα στοιχείο διαφοροποίησης μεταξύ γυναικών-αντρών, αναφορικά με τους ευρύτερους ρόλους που υιοθετούν, πηγάζει από την τάση των πρώτων να δημιουργούν μέσα στη φυλακή «οικογενειακές» ομάδες, τις χαρακτηριζόμενες «ψευδο-οικογένειες» που τις βοηθούν να προσαρμοστούν πιο εύκολα στο περιβάλλον του σωφρονιστικού καταστήματος και να αντιμετωπίσουν τα «δεινά» του εγκλεισμού (9). Αυτό ισχύει κυρίως για έγκλειστες που στην ελεύθερη κοινωνία έχουν στερηθεί τους οικογενειακούς δεσμούς.
Σε αυτές τις «οικογένειες» υιοθετούνται τρεις πρωταρχικοί ρόλοι: ο «πατέρας» (father), ο οποίος διαφοροποιείται από τον «μπαμπά» (daddy) και αναλαμβάνει τον ρόλο του προστάτη, η «μητέρα» (mother) που αναλαμβάνει τις οικιακές ασχολίες και μία παραχαϊδευμένη κρατούμενη, το «μωρό» (baby), το οποίο φροντίζουν οι «γονείς». Είναι αξιοσημείωτο ότι η γυναίκα που υιοθετεί το ρόλο του «μωρού» επιλέγει το ύφος, τα ρούχα και το χτένισμα, που ταιριάζουν σε ένα μικρό παιδί, ώστε να ενσαρκώσει με απόλυτη ακρίβεια το ρόλο της. Άλλωστε, κάθε ρόλος έχει τα δικά του γνωρίσματα που τον διακρίνουν απόλυτα από τους υπόλοιπους.
Επίσης, στο πλαίσιο των «οικογενειών» διαμορφώνονται πιο εξειδικευμένοι τύποι. Η «υπερπροστατευτική μητέρα» (mother hens) είναι σεβάσμια, μεγαλύτερη σε ηλικία γυναίκα που φροντίζει τις άλλες κρατούμενες. Διάκειται εχθρικά σε όσους την προκαλούν ή όσους θεωρεί «απειλή». Ορισμένες φορές αυτού του τύπου οι μητέρες δεν υπολογίζουν τις συνέπειες όταν υπερασπίζονται τις κρατούμενες της ομάδας τους. Επιδιώκουν να έχουν πάντοτε τον έλεγχο και κάνουν ό,τι μπορούν για να τον διατηρήσουν. Οι χαρακτηριζόμενες «daddies» είναι κατά κανόνα εύσωμες και σκληροτράχηλες γυναίκες. Το κίνητρό τους είναι, όπως και στην περίπτωση των «υπερπροστατευτικών μητέρων», ο έλεγχος αλλά εμφανίζονται σεξουαλικά πιο διεκδικητικές. Από την άλλη, οι «πριμαντόνες» (prima donnas), επιδιώκουν άμεση ικανοποίηση των απαιτήσεών τους, ακόμα και αναφορικά με την απόκτηση ευτελών αγαθών. Κοινά στοιχεία με τις «πριμαντόνες» εμφανίζουν οι χαρακτηριζόμενες «drama queens», των οποίων πρωταρχικός στόχος είναι να επικεντρώνουν την προσοχή των άλλων επάνω τους, αν και δεν είναι τόσο επιτήδειες όσο οι πρώτες. Γι’ αυτό, συνηθίζουν να προφασίζονται ασθένειες που δεν μπορούν να αποδειχθούν και γενικά αντιδρούν με τρόπο που δημιουργεί την εντύπωση ότι είναι ευάλωτες και «εύθραυστες» (10).
Συνοψίζοντας, οι τυπολογίες και οι ευρύτεροι κοινωνικοί ρόλοι που υιοθετούνται από άντρες και γυναίκες εγκλείστους, με τις ομοιότητες και τις επιμέρους διαφοροποιήσεις, ρυθμίζουν και τελικά καθορίζουν την καθημερινή ζωή, τόσο εντός όσο και συχνά εκτός σωφρονιστικού καταστήματος. Οι ρόλοι δεν υιοθετούνται ούτε εκτελούνται πάντοτε με απόλυτη αυστηρότητα, αφού το άτομο μπορεί κάποια στιγμή να θελήσει να «δραπετεύσει» από τον ρόλο που έχει υιοθετήσει. Άλλωστε, ο τρόπος με τον οποίο ο καθένας αντιλαμβάνεται τον ρόλο του διαφέρει: άλλοι δεσμεύονται σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, άλλοι ταυτίζονται σε τέτοιο σημείο που «εναγκαλίζονται» τον συγκεκριμένο ρόλο, ενώ άλλοι δείχνουν απλώς μία τυπική προσήλωση. Ωστόσο, ακόμα και η απόσταση από τον ρόλο είναι αναμενόμενη και οφείλεται στο ότι το «παιχνίδι» της εκτέλεσης και εναλλαγής ρόλων δεν τελειώνει ποτέ ούτε στον χώρο της φυλακής ούτε στην ελεύθερη κοινωνία (11).
Από τα παραπάνω διαπιστώνεται ότι η ανάγκη του ατόμου για επικοινωνία, κοινωνικοποίηση αλλά και για την ικανοποίηση του συναισθήματος του «ανήκειν» είναι πολύ έντονη ακόμα και μέσα στο κλειστό, περιοριστικό και άτεγκτο περιβάλλον της φυλακής, στη χαρακτηριζόμενη «μικροκοινωνία» της φυλακής με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της γνωρίσματα που αναμφίβολα παρουσιάζουν πολύ μεγάλο ερευνητικό ενδιαφέρον (12).
Συμπερασματικά, η εμπειρία του εγκλεισμού για τη γυναίκα είναι επώδυνη για δύο κυρίως λόγους: πρώτον, εξαιτίας της βίαιης αποκοπής από το οικογενειακό της περιβάλλον και δεύτερον εξαιτίας της διπλής προσπάθεια που απαιτείται για μία γυναίκα που έχει εκτίσει ποινή φυλάκισης να γίνει ξανά αποδεκτή στην κοινωνία με την αποφυλάκισή της (13).
Θα ολοκληρώσω το παρόν άρθρο με τους «Καινούργιους Σταθμούς» που γράφτηκαν από τη Νικολίνα, η οποία έμαθε ελληνικά στη φυλακή. Το επιλέγω για το κλείσιμο, γιατί πιστεύω ότι όλοι μας έχουμε δικαίωμα σε «καινούργιους σταθμούς». Μπορεί πολλές φορές να αποδεικνύεται ο δρόμος προς αυτούς πολύ δύσκολος, ίσως και ανέφικτος, αλλά το δικαίωμα στο να τους προσπαθήσουμε να τους φτάσουμε είναι αναφαίρετο.
Μάιος 2015
Καινούργιοι σταθμοί
Τώρα θέλω να έχω το δικό μου όνομα. Είναι η δικιά μου ώρα να μιλήσω. Να ζητήσω συγγνώμη. Είναι ανθρώπινο να κάνω λάθη στη ζωή. Τώρα όμως θέλω να αποφασίσω εγώ για μένα.
Αγόρασα ένα εισιτήριο για να ταξιδέψω σ’ ένα καλύτερο μέλλον, έτοιμη να ζήσω τη ζωή, αγνοώντας το παρελθόν. Θα ξεπερνώ τα φαντάσματά του και θα μάθω να ζω απλά.
Κλεισμένη στο θάλαμο της φυλακής, ακούω το τρένο και ονειρεύομαι. Σκέφτομαι πότε θα έρθει η ώρα να πάρω την αμαξοστοιχία και να φτάσω στο σπίτι. Ταξιδεύοντας θα έχω το χρόνο να βάλω τις σκέψεις μου σε τάξη. Καινούργιοι σταθμοί στη ζωή.
Τώρα είμαι χαρούμενη. Τώρα νιώθω δυνατή. Μακάρι το ταξίδι που ξεκινώ να βγει αληθινό. Μπήκε στην καρδιά μου μια αόρατη δύναμη. Το όνομά μου το ακούω αλλιώς. Δεν άλλαξε. Εγώ άλλαξα. Νιώθω τη χαρά μικρού παιδιού.
Νικολίνα
εκκωφαντικές σιωπές
έγκλειστες συναντήσεις ΙΙΙ
ποιήματα
Διαδικτυακοί Τόποι Άντλησης στοιχείων και Βιβλιογραφικές Αναφορές
1. http://www.epeksa.gr/assets/variousFiles/file_3.Milioni.pdf
2. http://crime-in-crisis.com/γυναίκες-στις-ελληνικές-φυλακές/
3. http://www.klimaka.org.gr/wp-content/uploads/2016/11/Ψυχοκοινωνικό-Προφίλ-Κρατούμενων-Γυναικών.pdf
4. ό.π.
5. M.D. McShane, F.P. Williams III, επιμ, Encyclopedia of American Prisons, N. York and London: Garland Publishing, 1996, σσ. 360-361.
6. T. Martin, Behind Prison Walls: The Real World of Working in Today’s Prisons, Colorado: Paladin Press, 2003, σελ. 95.
7. M.D. McShane, F.P. Williams III, επιμ, ό.π., σελ. 361.
8. T. Martin, ό.π., σελ. 95.
9. M. R. Pogrebin, M. Dodge, «Women’s Accounts of their Prison Experiences: A Retrospective View on their Subjective Realities» στο R. Tewksbury (επιμ), Behind Bars: Readings on Prison Culture, N. Jersey: Pearson Prentice Hall, 2005, σελ. 29.
10. T. Martin, ό.π., σελ. 94.
11. E. Goffman, Συναντήσεις: Δύο Μελέτες στην Κοινωνιολογία της Αλληλεπίδρασης, εισαγωγή, μτφ Δ. Μακρυνιώτη, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 1996, σσ. 202 και 254.
12. Α. Καρδαρά, Φυλακή και Γλώσσα, Αθήνα: Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2014, σσ. 258-263.
13. http://www.crimetimes.gr/γυναικείες–φυλακές–διαβατών–η–πρόκλη/
Οι διαδικτυακές πηγές ανακτήθηκαν στις 12-8-2020.
Φωτογραφία ανάρτησης: Idaho State Penitentiary Womens Ward από τον Thomas Hawk@flickr.
Latest posts by Αγγελική Καρδαρά (see all)
- Έγκλημα στα Γλυκά Νερά και σκηνοθεσία στον τόπο του εγκλήματος (crimestaging) - February 22, 2023
- Έγκλημα στα Γλυκά Νερά και μιντιακές απεικονίσεις: μία ερευνητική προσέγγιση του Crime & MediaLab (ΚΕ.Μ.Ε.) - January 12, 2023
- Κακοποίηση ζώων συντροφιάς και άγριας ζωής στην Κύπρο και οι μιντιακές απεικονίσεις υποθέσεων - November 2, 2022
