της Αγγελικής Καρδαρά.
Συνέντευξη με τον θεατρικό παιδαγωγό και σκηνοθέτη, Μιχάλη Τραΐτση.
«Το σωφρονιστικό σύστημα συνολικά μας αφορά όλους, κρατούμενους και μη. Κάποτε οι κρατούμενοι θα αποφυλακιστούν και έως ότου συμβεί αυτό, θα πρέπει να έχουμε προνοήσει για την επιστροφή τους στην κοινωνία ήδη από τη στιγμή που ξεκινάει η κράτησή τους»
Γράφει η Έλενα Φώτου, Πτυχιούχος Τμήματος «Δημοσιογραφίας &ΜΜΕ» ΑΠΘ, Μεταπτυχιακή φοιτήτρια του ΠΜΣ «Εγκληματολογίας» του Παντείου Πανεπιστημίου
Ο Μιχάλης Τραΐτσης ως θεατρικός παιδαγωγός και σκηνοθέτης με πολυετή εμπειρία στην οργάνωση και διεύθυνση Θεατρικών Εργαστηρίων σε Καταστήματα Κράτησης στην Ιταλία, αναλύει στη συνέντευξη που ακολουθεί τη σπουδαιότητα των θεατρικών δράσεων στη μείωση της υποτροπής και την αναγκαιότητα ύπαρξης συνεχών και σταθερών εκπαιδευτικών προγραμμάτων στις φυλακές, καθώς και τις δυσχέρειες που εντοπίζονται στις κρατικές χρηματοδοτήσεις των δράσεων αυτών. Παράλληλα, αναφέρεται στις ιστορικές συγκυρίες, οι οποίες καθόρισαν τη σημερινή δομή των ιταλικών Καταστημάτων Κράτησης, αλλά και στις δυνατότητες διεξαγωγής θεατρικών και άλλων εκπαιδευτικών δράσεων εντός αυτών. Ένα πολύ σημαντικό κομμάτι που αναδεικνύεται ακόμα είναι η πολύχρονη και στενή συνεργασία φορέων σε όλη την επικράτεια της Ιταλίας για τη δημιουργία Θεατρικών Φεστιβάλ και Οργανισμών που ασχολούνται με το θέατρο στις φυλακές.
Η συνέντευξη αυτή αποτελεί μέρος της επιστημονικής δράσης του CRIME & MEDIA LAB του ΚΕΝΤΡΟ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ, με Επιστημονικά Υπεύθυνη την κ. Αγγελική Καρδαρά, Διδάκτορα Τμήματος Επικοινωνίας & ΜΜΕ ΕΚΠΑ, Φιλόλογο, Τακτική Επιστημονική Συνεργάτιδα Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος.
Σύντομο Βιογραφικό Σημείωμα
Ο Μιχάλης Τραΐτσης είναι θεατρικός παιδαγωγός, σκηνοθέτης και ηθοποιός, ενώ έχει σπουδάσει και Κοινωνιολογία στην Ιταλία. Από το 2005 σκηνοθετεί παραστάσεις, διευθύνει Θεατρικά Εργαστήρια, έχει οργανώσει και συμμετάσχει σε Θεατρικά Φεστιβάλ και έχει δημοσιεύσει άρθρα και μεταφράσεις θεατρικών εκδόσεων στην Ιταλία και το εξωτερικό.
Το 2005 ίδρυσε τον Θεατρικό Οργανισμό «Balamòs Teatro», τον οποίο διευθύνει μέχρι σήμερα, όπως και το Θεατρικό Πρόγραμμα «Passi Sospesi» στις ανδρικές και γυναικείες φυλακές της Βενετίας από το 2006. Είναι συνιδρυτικό μέλος του Εθνικού Συντονισμού για το Θέατρο στις Φυλακές Ιταλίας από το 2011.
Στο πλαίσιο του Φεστιβάλ «Internazionale e Ferrara» και σε συνεργασία με το Κέντρο Θεάτρου του Πανεπιστημίου της Φερράρα, οργανώνει εκδηλώσεις σχετικές με το θέατρο στις φυλακές από το 2012. Παρόμοιες εκδηλώσεις οργανώνει και σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Ca’Foscari της Βενετίας. Παράλληλα, από το 2005 μέχρι σήμερα έχει αναλάβει τη Διεύθυνση των Θεατρικών Εργαστηρίων και Ειδικών Παιδαγωγικών Προγραμμάτων του Κέντρου Θεάτρου του Πανεπιστημίου της Φερράρα.
Είναι συνεργάτης από το 2014 μέχρι σήμερα του Μάστερ «Musica e Teatro e Neurologia» στο Πανεπιστήμιο της Φερράρα, ενώ στο ίδιο Πανεπιστήμιο δίδαξε ως καθηγητής από το 2011 μέχρι το 2016 στο Μάστερ «Προστασία και Δικαιώματα Ανηλίκων». Από το 2015 μέχρι σήμερα διευθύνει το Θεατρικό Πρόγραμμα «Il teatro e il benessere», το οποίο απευθύνεται σε άτομα με νευρολογικές παθήσεις, τα οικογενειακά τους πρόσωπα, caregivers, γιατρούς, κοινωνικούς λειτουργούς και φοιτητές.
Τέλος, από το 2005 μέχρι σήμερα έχει αναλάβει την οργάνωση και διεύθυνση Παιδαγωγικών και Θεατρικών Προγραμμάτων σε σχολεία όλων των βαθμίδων, Πανεπιστήμια, Κέντρα Αποτοξίνωσης, Κέντρα Σωματικών,Ψυχικών και Νευρολογικών δυσφοριών, σε υποβαθμισμένες συνοικίες, στην Ιταλία και το εξωτερικό.
Συνέντευξη
- Γεννηθήκατε στη Θεσσαλονίκη, σπουδάσατε Κοινωνιολογία και Δημοσιογραφία στο Πανεπιστήμιο του Urbino στην Ιταλία και εργαστήκατε ως ηθοποιός, ξεκινώντας με την Πανεπιστημιακή Θεατρική Ομάδα «Atarassia». Ποιο ήταν το έναυσμα για να ασχοληθείτε με την παιδαγωγική του θεάτρου;
Όταν ξεκίνησα να φοιτώ στην Ιταλία, υπήρχε μια νεοσύστατη θεατρική ομάδα στην οποία παρευρέθηκα κάποτε εντελώς δοκιμαστικά για να δω περί τίνος πρόκειται. Εκείνη την περίοδο δεν διέθετα ακόμα κάποια θεατρική παιδεία και ήμουν περισσότερο προσανατολισμένος στον κινηματογράφο. Συγκεκριμένα, παρακολουθούσα πολλές ταινίες σε Φεστιβάλ και αρθρογραφούσα για τον κινηματογράφο. Δεν κατείχα κάποια πρακτική εμπειρία. Πηγαίνοντας να παρακολουθήσω τη δουλειά αυτής της θεατρικής ομάδας, συνέβη κάτι που ήταν καθοριστικό για όλη την μετέπειτα πορεία μου. Αισθάνθηκα μια ιδιαίτερα απρόσμενη και παράξενη ατμόσφαιρα φτάνοντας στην αίθουσα που έκαναν τις πρόβες τους, καθώς όλοι μου φαίνονταν παράξενοι και ο χώρος ήταν αραιά φωτισμένος.
Ο καθοδηγητής της ομάδας μου επέτρεψε να παρακολουθήσω υπό την προϋπόθεση να συμμετάσχω στην πρόβα τους. Αυτή η πρόταση ήταν πρωτοφανής για μένα και πέρα από κάθε φαντασία. Σπρώχνοντάς με ξαφνικά ο φίλος, με τον οποίο είχαμε πάει από κοινού στη μέσα πλευρά της αίθουσας, δεν είχα άλλη δυνατή επιλογή από το να παραμείνω. Εκείνη την ημέρα έκανα τον πρώτο μου θεατρικό αυτοσχεδιασμό.
Ήταν μια χρονική περίοδος που έχοντας φτάσει στην Ιταλία σε νεαρή ακόμα ηλικία προέβαλα άμυνες, είχα φόβους και αισθανόμουν ξένος ανάμεσα σε ξένους. Παράλληλα, δεν είχα πλήρη γνώση της ιταλικής γλώσσας, ούτε είχα προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα. Ως αποτέλεσμα, όλες μου οι ανασφάλειες ως νέος αυξήθηκαν σε έναν τέτοιο χώρο. Παρ’ όλα αυτά, ο πρώτος μου αυτοσχεδιασμός έτυχε πολύ μεγάλης αποδοχής. Από εμένα, βιώθηκε τόσο αισθητά και πρωτόγνωρα που μέχρι και σήμερα δύναμαι να τον ανακαλώ στην μνήμη μου εξίσου έντονα και συναισθηματικά και σωματικά.
Το ίδιο βράδυ, η ομάδα ξεκίνησε μια συζήτηση σχετικά με το Living Theatre. Προσπαθούσα να καταλάβω περί τίνος πρόκειται, καθώς ακόμα και αν δεν είχα θεατρική παιδεία, το όνομα αυτό μου ήταν γνώριμο. Ήταν ένα όνομα πολύ ξακουστό. Βρήκα ιδιαίτερα παράξενο που συζητούσαν για μια τόσο διάσημη θεατρική ομάδα, μέχρι που συνειδητοποίησα πως θα συνεργάζονταν για τη δημιουργία ενός θεατρικού εργαστηρίου.
Tο Living Τheatre ήταν μια ιστορική θεατρική ομάδα της δεκαετίας του 60′ η οποία άλλαξε άρδην τα θεατρικά δεδομένα. Εκείνη την περίοδο και μετά από τον θάνατο του ιδρυτή του, του Τζούλιαν Μπεκ, ήταν σε κρίση και είχε χωριστεί σε δύο ομάδες: μια ομάδα που δούλευε στην Αμερική και μια ομάδα στην Ευρώπη, με έδρα την Ιταλία. Ζούσαν σε κοινόβιους χώρους, οργανώνονταν με συλλογικές προσπάθειες, διοργάνωναν πολλά θεατρικά εργαστήρια και θέατρο δρόμου.
Ο τρόπος που βίωσα αυτήν την πρώτη θεατρική έκθεση, η θέλησή μου εκείνη την περίοδο να δοκιμάσω κάθε νέα εμπειρία, σε συνάρτηση με το εργαστήρι που δημιουργήσαμε λίγο μετέπειτα με το Living, ήταν συνολικά ένα φοβερό γεγονός που συντάραξε το σώμα μου, τον ψυχικό και συναισθηματικό μου κόσμο, αλλά και τον τρόπο της σκέψης μου. Ήταν σαν να ανακάλυψα κάποιο χώρο στον οποίο θα διοχετεύονταν οι ανησυχίες και τα όνειρά μου.
Το ξεκίνημα αυτής της όμορφης περιπέτειας εξελίχθηκε σε μια τρίχρονη συνεργασία της ομάδας μας(Atarassia) με το Living Theatre, η οποία περιελάμβανε πολλά θεατρικά εργαστήρια, δημόσιες θεατρικές παρεμβάσεις σε δρόμους, πλατείες, φεστιβάλ, ενώ παράλληλα δημιουργήθηκε και μια παράσταση (Archeologia delle violenza/Αρχαιολογία της βίας). Συγκεντρωνόμασταν, δουλεύαμε σε εντατικούς ρυθμούς και δημιουργούσαμε σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα ένα θεατρικό δρώμενο ή μια θεατρική παράσταση, τα οποία στη συνέχεια ανεβάζαμε εκεί που είχε οριστεί ως σημείο συνάντησης: μπορεί να ήταν μια κατάληψη ή κάποια πολιτική εκδήλωση, μια πολιτιστική πρωτοβουλία, ένα θεατρικό φεστιβάλ, σε δρόμους, πλατείες, θέατρα, πανεπιστήμια.
Είναι αναμφισβήτητο πως το Living Theatre έδωσε το στίγμα του στην ομάδα, η οποία ήταν έντονη, ζωηρή, ανήσυχη και συνάμα διέθετε πολλές ποιότητες και μια ανεξάντλητη ενέργεια. Μπορεί όταν ολοκληρώσαμε τις σπουδές μας να ακολουθήσαμε ξεχωριστούς δρόμους, όμως πολλά μέλη της τότε ομάδας εξελίχθηκαν και αρκετοί από εμάς έγιναν επαγγελματίες με μια ιδιαίτερα επιτυχημένη πορεία. Το κοινό χαρακτηριστικό που μοιραζόμαστε όλοι είναι πως τοποθετούμε ως έναυσμά μας τις εμπειρίες που αποκτήσαμε στα πανεπιστημιακά μας χρόνια, κυρίως μέσω της εμπειρίας που είχαμε με το Living. Μόνο με την πάροδο των χρόνων καταλάβαμε πόσο δυνατή και πλούσια ήταν και σε τι βαθμό μας ώθησε στον τρόπο που εργαστήκαμε στη συνέχεια ως επαγγελματίες.
- Το 2005 δημιουργείτε τον Πολιτιστικό Σύλλογο «Balamòs Τeatro» και λίγο αργότερα, το 2006, ξεκινάτε και το θεατρικό «Project Passi Sospesi» (Μετέωρα Βήματα) στις ανδρικές και γυναικείες φυλακές της Βενετίας. Πώς ξεκινήσατε να ασχολείστε με το θέατρο στις φυλακές;
Όντας 14-15 χρονών, μαθητής στη Θεσσαλονίκη, προτιμούσα να πηγαίνω στα κρυφά έξω από το Γεντί Κουλέ αντί να ακολουθώ τους φίλους μου στις καφετέριες της εποχής. Επισκεπτόμουν το μέρος αυτό από περιέργεια και επηρεασμένος από την ανάγνωση ενός βιβλίου του Ηλία Πετρόπουλου με θέμα τη μουσική στις φυλακές. Έπλαθα με τη φαντασία μου την εικόνα πως, αν περάσω από τις φυλακές, μπορεί και να ακούσω κάποιο ρεμπέτικο τραγούδι. Μπροστά από το Γεντί Κουλέ υπήρχε εκείνη την εποχή ένα μικρό καφενείο που πήγαιναν οι συγγενείς των κρατουμένων πριν ή μετά τις επισκέψεις. Ήταν ένας χώρος που ασκούσε πάνω μου μια πολύ έντονη έλξη και περιέργεια.
Πολλάχρόνια αργότερα, το 2003, προσκλήθηκα από έναν φίλο της θεατρικής ομάδας των πανεπιστημιακών μας χρόνων, την Atarassia, να ξεκινήσουμε μαζί ένα θεατρικό εργαστήρι στις φυλακές του Πέζαρο. Αυτή ήταν η πρώτη θεατρική μου εμπειρία σε φυλακές. Μια εμπειρία πρωτόγνωρη και έντονη. Όταν εν συνεχεία ανεβάσαμε μια θεατρική παράσταση, εκεί ήταν η στιγμή που αισθάνθηκα πως ανήκω σε αυτόν τον χώρο. Υπάρχουν φορές που συνειδητοποιείς πως κάποια συμβάντα στη ζωή μας δεν είναι τυχαία. Όλες μου οι αναζητήσεις και η περιέργειά μου υποκινούνταν από κάποια ισχυρή θέληση να ασχοληθώ με κάτι δημιουργικό, αλλά συνάμα σε έναν χώρο μη συμβατικό. Μπαίνοντας στις φυλακές ανακάλυψα πως το θέατρο πρέπει και είναι σωστό να γίνει εκεί. Είναι αδύνατη η διήγηση όλων των εμπειριών που βίωσα και των ανθρώπων που γνώρισα. Άνθρωποι που όχι μόνο δεν είχαν θεατρική εμπειρία, αλλά δεν είχαν ούτε τη γνώση του τι είναι το θέατρο.
Στις φυλακές του Πέζαρο πραγματοποιήθηκαν τελικά δύο προγράμματα. Καταρχήν, κάναμε Θέατρο Φόρουμ του Αουγκούστο Μποαλ, ένα ειδικό είδος θεάτρου, όπου οι θεατές βλέπουν μια παράσταση στην οποία κάποια επεισόδια έχουν μια προβληματική. Αυτή η προβληματική, όπως εμφανίζεται στους θεατές, δεν φτάνει σε ένα τέλος, παρά μονάχα μέχρι κάποιο σημείο και από εκεί και έπειτα αυτός που διευθύνει την παράσταση ζητά από τους θεατές να αντικαταστήσουν ένα από τα πρόσωπα των επεισοδίων που βλέπουν, έτσι ώστε να πάνε την ιστορία εκεί που αυτοί νομίζουν ότι μπορεί να οδηγήσει σε μια λύση. Είναι ένα είδος θεάτρου που μέσα στις φυλακές είναι ιδιαίτερα εφαρμόσιμο και ευεργετικό.
Το δεύτερο πρόγραμμα στηρίχτηκε πάνω στο έργο «Δούλες» του Ζενέ και εν συνεχεία, ακολούθησε και ένα θεατρικό πρόγραμμα στις φυλακές της Ανκόνα. Έπειτα, από το 2004, και μετά από σχετική πρόταση που μου έγινε από το Πανεπιστήμιο της Φερράρα, διευθύνω μέχρι και σήμερα τα θεατρικά εργαστήρια του Κέντρου Θεάτρουτου Πανεπιστημίου.
Το 2005 έτυχε να ακούσω μια συνέντευξη της τότε Διευθύντριας των φυλακών της Βενετίας στο ραδιόφωνο, στην οποία αναφερόταν στις πρωτοποριακές για τα δεδομένα δραστηριότητες των φυλακών εκεί, από τις οποίες απουσίαζε το θέατρο. Βρέθηκα στη Βενετία τις αμέσως επόμενες ημέρες, αφού προηγουμένως είχα συνομιλήσει τηλεφωνικά με τον Υπεύθυνο Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων εντός του ιδρύματος, στον οποίο και παρουσίασα την πρότασή μου για την έναρξη θεατρικού εργαστηρίου στις φυλακές. Στάθηκα τυχερός, καθώς εκείνη την περίοδο η Περιφέρεια του Βένετο διοργάνωνε έναν διαγωνισμό στον οποίο συμμετείχα, παρουσίασα την πρότασή μου, η οποία και εγκρίθηκε και έτσι ξεκίνησε το θεατρικό πρόγραμμα Passi Sospesi (Μετέωρα Βήματα), στις φυλακές της Βενετίας.
Εκείνη την περίοδο λειτουργούσαν δύο ανδρικές φυλακές στη Βενετία: οι κοινές ανδρικές φυλακές και ένα ακόμα ξεχωριστό κατάστημα κράτησης προσανατολισμένο στην κοινωνική επανένταξη των κρατουμένων που βρίσκονταν στο τέλος της ποινής τους. Αυτό το κατάστημα έκλεισε την επόμενη χρονιά. Παρ’ όλα αυτά, κάναμε δύο πολύ αξιόλογες παραστάσεις που άφησαν πολύ καλές εντυπώσεις στην διευθύντρια των φυλακών. Εκείνη την χρονιά ο ενθουσιασμός ήταν τέτοιος που συμμετείχε και ο Υπεύθυνος των Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων των φυλακών. Έβγαζε το σακάκι του, έμπαινε στην ομάδα των κρατουμένων και συμμετείχε και ο ίδιος στο εργαστήρι.
Από τότε μέχρι και σήμερα, αυτό το πρόγραμμα λειτουργεί σε συνεχή και σταθερή βάση, ανεξάρτητα από τις χρηματοδοτήσεις, διότι δεν είναι συνεχείς. Άλλοτε υπάρχουν, άλλοτε όχι. Τυγχάνει μερικές φορές να υπάρχουν κάποιες παύσεις. Για παράδειγμα, υπήρξε μια περίοδος στις αντρικές φυλακές όπου υπήρχε αλλαγή διεύθυνσης και υπήρξε μια παύση, καθώς δεν υπήρχαν οι κατάλληλες συνθήκες για να συνεχιστεί το θεατρικό εργαστήρι. Τον Οκτώβριο του 2019 το ξεκινήσαμε εκ νέου. Παράλληλα, από το 2010 βρίσκομαι και στις γυναικείες φυλακές και έτσι το θεατρικό πρόγραμμα Passi Sospesi δουλεύει ανελλιπώς από το 2006, στις ανδρικές και στις γυναικείες φυλακές της Βενετίας.
- Πόσο στηρίζεται και χρηματοδοτείται η Εκπαίδευση Δεύτερης Ευκαιρίας, οι δημιουργικές δραστηριότητες και συγκεκριμένα το θέατρο από το ιταλικό σωφρονιστικό σύστημα;
Στην Ιταλία, παρά την απύθμενη πολιτιστική και όχι μόνο παρακμή που βιώνει την τελευταία περίοδο, όπως και όλη η Ευρώπη άλλωστε, η ύπαρξη του θεάτρου στις φυλακές είναι από τις ελάχιστες δραστηριότητες που προσωπικά θεωρώ ότι συνιστούν παγκόσμια πρωτοπορία, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά την Ευρώπη, αλλά και την Λατινική και Βόρεια Αμερική όπου τυγχάνει να γνωρίζω την κατάσταση που επικρατεί. Υπάρχουν πολλοί αξιόλογοι σκηνοθέτες και παιδαγωγοί οι οποίοι εργάζονται στις φυλακές όλης της Ιταλικής επικράτειας και παράλληλα, πραγματοποιούνται θεατρικές δραστηριότητες σε όλες σχεδόν τις φυλακές.
Κάποιες θεατρικές δραστηριότητες είναι περισσότερο εκπαιδευτικές και λιγότερο καλλιτεχνικές. Η καλλιτεχνική ταυτότητα του ρεύματος, στο οποίο προσωπικά μπορώ να πω ότι ανήκω, έχει τις ρίζες της σε ένα είδος θεάτρου που προέρχεται κυρίως από τις θεατρικές πρωτοπορίες του εικοστού αιώνα και από ένα είδος μη αστικού θεάτρου. Η οργάνωση δραστηριοτήτων εντός των φυλακών είναι κατοχυρωμένη με άρθρο του Συντάγματος και αυτές οι δραστηριότητες μπορούν να βοηθήσουν τον κρατούμενο να αντεπεξέλθει στις συνθήκες του εγκλεισμού, να επεξεργαστεί τα λάθη του και να εφοδιαστεί με τα απαραίτητα μέσα για να ανταποκριθεί στις συνθήκες και εκτός της φυλακής, τη στιγμή της επανένταξης στην κοινωνία. Όταν ξεκίνησε πειραματικά το θέατρο στις φυλακές, δεν υπήρχαν ούτε χρηματοδοτήσεις, ούτε ένα στοιχειώδης προγραμματισμός σε εθνικό επίπεδο, με αποτέλεσμα να υπάρξουν πολλά κωλύματα. Έπειτα, με την πάροδο του χρόνου έγινε ο εκμοντερνισμός του Ποινικού Κώδικα, όπου υπήρξαν ποικίλα προβλήματα στην εφαρμογή του στα καταστήματα κράτησης, καθώς η Ιταλία δεν είναι μία ενιαία δομική κρατική οντότητα, είναι τουλάχιστον τρεις: Βορράς, Νότος και μέση Ιταλία. Ο Νότος αντιμετωπίζει μεγάλα δομικά και οργανωτικά προβλήματα, ενώ ο Βορράς έχει μια πιο στέρεα οργανωτική δομή στις φυλακές. Πίσω από την μεγάλη απόσταση που χωρίζει το Βορρά από τον Νότο υπάρχει μια μακρά ιστορία παραγόντων που τη διαμόρφωσαν.
Οι φυλακές, τουλάχιστον μέχρι το πρόσφατο παρελθόν, ως επί το πλείστον αποτελούνταν από προσωπικό το οποίο προερχόταν από τον Νότο λόγω της μεγάλης ανεργίας που μάστιζε την περιοχή. Ειδικά μετά τον πόλεμο, τις δεκαετίες 50′ και 60′ όπου είχε ξεκινήσει η βιομηχανική ανάπτυξη, ο πληθυσμός αυτός άρχισε να μετακινείται και αναζητούσε εργασία στον πλούσιο βιομηχανικό Βορρά. Όταν άρχισε να μετριάζεται η ανάπτυξη αυτή, ο ίδιος πληθυσμός άρχισε να αναζητά εργασία στο δημόσιο, οπότε και στις φυλακές. Οι φυλακές στελεχώθηκαν με υπαλλήλους ελλιπούς εκπαίδευσης και κατάρτισης για τις απαιτήσεις αυτών των θέσεων. Παράλληλα, προέρχονταν από κοινωνικά υποβαθμισμένες περιοχές, με αποτέλεσμα στις φυλακές να υπάρχουν υπάλληλοι και κρατούμενοι που είχαν πολλά κοινά κοινωνικά χαρακτηριστικά. Με την πάροδο του χρόνου και τις αλλαγές γενεών, οι νεότεροι υπάλληλοι στις φυλακές έχουν κατά κάποιο τρόπο πλέον μια πιο ενδεδειγμένη και εκσυγχρονισμένη εκπαίδευση. Έζησα αυτή την αλλαγή που επήλθε και υπάρχει διαφορά στο πώς ήταν το προσωπικό φύλαξης κρατουμένων πριν από δεκαπέντε χρόνια και πώς είναι σήμερα. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν ακόμα πολλά περιθώρια επιπλέον βελτίωσης.
Ερχόμενοι πάλι στο σήμερα, η χρηματοδότηση είναι ένα πολύ ευαίσθητο σημείο της προσπάθειάς μας. Στην Ιταλία μεριμνά για αυτά τα ζητήματα η αυτοδιοίκηση, κυρίως η Περιφέρεια και λιγότερο το κεντρικό κράτος. Οι Δήμοι και ειδικότερα οι Περιφέρειες χαρακτηρίζονται από ένα καθεστώς αυτονομίας ώστε να δύνανται να καθορίζουν μέχρι ενός σημείου πολιτικές επιλογές και χρηματοδοτήσεις. Οπότε, το ύψος και η συχνότητα παροχής χρηματοδοτήσεων εξαρτάται σε έναν μεγάλο βαθμό από την πολιτική βούληση και την κοινωνική ευαισθησία κάθε Περιφέρειας.
Σε γενικές γραμμές, οι εκάστοτε χρηματοδοτήσεις είναι λιγότερες από όσο θα μπορούσε να αξιολογηθεί η δραστηριότητα που πραγματώνουμε. Το πρόγραμμα μας στα Σωφρονιστικά Καταστήματα της Βενετίας κατάφερε να αντέξει και να εξελιχθεί εν μέσω πολύ δύσκολων συνθηκών. Το πρόγραμμά μας έχει βραβευτεί πολλές φορές και έχει λάβει έπαινο από την Προεδρία της Δημοκρατίας, ενώ παράλληλα η παράσταση «Τρωάδες» που ανεβάσαμε στις γυναικείες φυλακές της Βενετίας βραβεύτηκε από την Ένωση Κριτικών Θεάτρου. Αυτό το γεγονός δηλώνει πως οι κρατούμενες υπερπήδησαν την τότε ιδιότητά τους και αναγνωρίστηκαν ως καλλιτέχνιδες.
- Με ποιους φορείς συνεργάζεστε μέχρι και σήμερα;
Σε όλη τη χρονική διάρκεια της πορείας μου επεδίωξα και κατόρθωσα να έχω μια συνεχή συνεργασία με το Πανεπιστήμιο της Βενετίας και την έδρα του θεάτρου. Έτσι, μας επισκέπτονται καθηγητές μαζί με τους φοιτητές, παρακολουθούν παραστάσεις μας και γράφονται συγγράμματα ή εργασίες με θέμα το θέατρο στις φυλακές. Το Πανεπιστήμιο της Βενετίας επιπλέον έχει διοργανώσει ανά διαστήματα παραστάσεις ήκαι δημόσιες παρουσιάσεις για τις ανάγκες των οποίων κρατούμενοι και των δύο φύλων έχουν βγει πολλές φορές εκτός φυλακής για να συμμετάσχουν. Έχω συνεργαστεί επίσης με σχολεία τα οποία επισκέφτηκαν τις φυλακές για να παρακολουθήσουν παραστάσεις μας.
Υπάρχει παράλληλα μια συνεργασία με το Κρατικό Θέατρο της Περιφέρειας του Βένετο όπου μου δίνεται η δυνατότητα επιλογής καλλιτεχνών, σκηνοθετών ή ηθοποιών για να παρευρεθούν ανά διαστήματα και όταν αυτό είναι εφικτό στις φυλακές για να κάνουν θεατρικά εργαστήρια, παρόμοια με τα δικά μου. Η ανταπόκριση είναι πολύ ικανοποιητική όλα αυτά τα χρόνια. Έχουν αποδεχτεί την πρόσκλησή μας προσωπικότητες, όπου η κάθε μια άφησε το στίγμα της στην ομάδα: ο Εμίρ Κουστουρίτσα, ο Ντέιβιντ Κρόνενμπεργκ, η Μίρα Ναϊρ, ο Φατίχ Ακίν, η Τζούντιθ Μαλίνα, ο Αμπντελαντίφ Κέσις, ο Γκαμπριέλε Σαλβατόρες, και πολλοί άλλοι. Συνεργαζόμαστε επίσης και με την Biennale di Venezia (τομέας θεάτρου και κινηματογράφου), όπου πολλές φορές έχουν προβληθεί σε εκδηλώσεις της Μόστρας της Βενετίας βίντεο ντοκιμαντέρ από τις δραστηριότητες μας, αλλά και δημόσιες εκδηλώσεις, μερικές φορές με την παρουσία κρατουμένων.
Χάρη στη συνεργασία μας με την Κρατική Σχολή Θεάτρου οι μαθητευόμενοι ηθοποιοί έρχονται και παρακολουθούν παραστάσεις μας στο πλαίσιο της εκπαίδευσής τους, ενώ παράλληλα φοιτητές από το Κέντρο Θεάτρου του Πανεπιστημίου της Φερράρα παρουσιάζουν παραστάσεις τους στις φυλακές ή κάνουμε παραστάσεις από κοινού. Ένα ακόμα ιδιαίτερα δύσκολο εγχείρημα που κατάφερα να φέρω σεπέρας ήταν να φέρουμε μαθητές από ένα Γυμνάσιο της Φερράρα να παίξουν μια παράστασή τους στις γυναικείες φυλακές. Η ιδέα αυτή γεννήθηκε μετά από συζητήσεις μου με τις κρατούμενες όταν αντιλήφθηκα ότι πολλές έχουν παιδιά σε εφηβική ηλικία. Ένα εγχείρημα πάρα πολύ δύσκολο από όλες τις απόψεις που έγινε πραγματικότητα μετά από τη συνεργασία μου με τη διευθύντρια των φυλακών και τον αρμόδιο εισαγγελέα που μας έδωσε την αναγκαίαάδεια. Το εγχείρημα αυτό ήταν ιδιαίτερα επιτυχημένο, μετράει ήδη τέσσερα χρόνια που υλοποιείται και συνεχίζεται.
Συνολικά, γίνονται δράσεις προς πολλές κατευθύνσεις, με το θεατρικό εργαστήριο να είναι η βάση τους. Πέρυσι έγιναν κάποιες βελτιώσεις και τεχνικές εγκαταστάσεις στις γυναικείες φυλακές και πλέον, έχουμε ένα μικρό και εξοπλισμένο θέατρο. Είναι ένα θέατρο το οποίο θα επιθυμούσα πολύ να γίνει μία από τις σκηνές της Βενετίας. Έχω ζητήσει ήδη από το Κρατικό Θέατρο να παίξουμε κάποιες μικρές παραστάσεις μέσα στις φυλακές, έτσι ώστε αυτός ο χώρος να γίνει ένα θέατρο της πόλης που θα είναι ανοιχτό σε όλους και μέχρι σήμερα έχουμε ήδη διοργανώσει δύο παραστάσεις. Δυστυχώς με την πανδημία αναγκαστήκαμε να διακόψουμε.
- Έχετε κάποιες εμπειρίες να μοιραστείτε μαζί μας από άλλες χώρες του εξωτερικού σε αντίστοιχες προσπάθειες θεατρικών εργαστηρίων σε φυλακές που συμμετείχατε; Τo 2015 βρεθήκατε και στην Ελλάδα και παρουσιάσατε τα «Μετέωρα Βήματα» σε Αυλώνα και Κορυδαλλό.
Παλαιότερα είχα βρεθεί κάποιες φορές στην Ελλάδα και είχα μια σύντομη, αλλά εποικοδομητική συνεργασία με τον Στάθη Γράψα και την Joanna Lewitscka στο Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Νέων Αυλώνα. Παράλληλα, πραγματοποίησα κάποιες επισκέψεις στο Ψυχιατρείο Κρατουμένων του Κορυδαλλού, στο Τμήμα Εξαρτημένων Ατόμων του Κορυδαλλού και στα Διαβατά Θεσσαλονίκης στο Τμήμα Εξαρτημένων του ΚΕΘΕΑ.
Το 2015 παρευρέθηκα στο Εκπαιδευτικό και Επιστημονικό αφιέρωμα που είχε διοργανώσει η Επάνοδος στην Αθήνα με τίτλο «Η Τέχνη διώχνει τη σκιά του φόβου μέσα και έξω από τη φυλακή». Το αφιέρωμα αυτό είχε βιωματικά εργαστήρια, θεατρικές παραστάσεις και ένα επιστημονικό συνέδριο σχετικά με τη συμβολή του θεάτρου στις φυλακές, κυρίως σε ό,τι αφορά την επανένταξη. Από εκείνο το αφιέρωμα και έπειτα υπάρχει μια επαφή με την Ελλάδα, καθώς γνωριστήκαμε περισσότερο και αναπτύξαμε σχέσεις με κάποια άτομα.
Έχω βρεθεί στη Βολιβία, όπου ήμουν παρών στο άνοιγμα των πρώτων φυλακών ανηλίκων της χώρας. Μέχρι το 2014 δεν υπήρχαν ξεχωριστά καταστήματα για τους ανήλικους. Οι φυλακές του Σαν Πέδρο στην πόλη Λα Παζ ομολογώ πως είναι ότι χειρότερο έχω δει στη ζωή μου, καθώς εκεί οι ανήλικοι κρατούμενοι κρατούνταν στον ίδιο χώρο με τους ενήλικους. Οι εικόνες που αντίκρισα τότε στο Σαν Πέδρο δεν απέχουν πολύ από κάποια τυπικάκινηματογραφικά σενάρια του είδους. Εκείνη την περίοδο ήταν Πρόεδρος της Βολιβίας ο Μοράλες και σε μια προσπάθεια να αναμορφώσει το σωφρονιστικό σύστημα, αυτή ήταν μία από τις πρώτες του κινήσεις.
Γνώρισα επίσης πρόσφατα έναν πολύ αξιόλογο σκηνοθέτη στο Μεξικό, ο οποίος μπορώ να πω πως κάνει αξιέπαινη δουλειά και την κάνει σε συνεργασία με μια πρώην κρατούμενη, η οποία ήταν σύζυγος ναρκέμπορου.
- Όσον αφορά την επανένταξη, υπάρχει η δυνατότητα μέσω κάποιου φορέα, όσοι το επιθυμούν να συνεχίσουν την ενασχόληση τους με το θέατρο, δωρεάν και υποστηρικτικά, είτε σαν μια μελλοντική επαγγελματική ενασχόληση, είτε ως ένα μέσο για να ξεπεράσουν το κοινωνικό στίγμα και την ανασφάλεια της αποφυλάκισης;
Υπάρχει και λειτουργεί μια υπηρεσία που ασχολείται με την επανένταξη των κρατούμενων στον κοινωνικό ιστό, αλλά κατά την άποψή μου δεν είναι επαρκής. Οι έγκλειστοι βιώνουν τόσο επίπονες καταστάσεις που, πολλές φορές, όταν επιστρέφουν στην κοινωνία, δυσκολεύονται να καλύψουν ακόμα και τις βασικές ανάγκες επιβίωσης. Η υπηρεσία που υπάρχει τους διευκολύνει στην εύρεση κατοικίας και εργασίας, στην επανασύνδεση με το οικογενειακό τους περιβάλλον και την κοινωνία γενικότερα. Όμως, αντικειμενικά αυτά τα προγράμματα χρειάζονται ισχυρότερες υποδομές, καλύτερη οργάνωση και περισσότερες χρηματοδοτήσεις για να έχουν ουσιαστική αποτελεσματικότητα.
Την περίοδο που διανύουμε, το απαιτητικό αυτό εγχείρημα στερείται μιαςσυμπαγούς δομής, μιας ουσιώδους κεντρικής κοινωνικής πολιτικής και κλονίζεται ακόμα περισσότερο από την έλλειψη χρηματοδοτήσεων. Ένας ακόμα επιβαρυντικός παράγοντας είναι η επικράτηση του ατομικισμού που επικρατεί στην κοινωνία, που έχει ως αποτέλεσμα ο έγκλειστος πληθυσμός να θεωρείται περιθωριακός και αποκομμένος από το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο. Δυστυχώς, η δυναμική και οι δυνατότητες αυτής της υπηρεσίας είναι υποτυπώδεις σε σχέση με τις συνολικές απαιτούμενες ανάγκες. Το θέμα είναι τι γίνεται μετά την αποφυλάκιση και κατά πόσο η ενασχόληση με το θέατρο εντός των φυλακών μπορεί να βοηθήσει τον πρώην κρατούμενο στην επανένταξή του στον κοινωνικό ιστό. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις ατόμων που γνώρισαν το θέατρο μέσα στις φυλακές και το επεξεργάστηκαν με τέτοιο τρόπο που τώρα βιοπορίζονται από αυτό. Βέβαια, αυτές είναι ελάχιστες, αλλά λαμπρές περιπτώσεις.
Μια τέτοια περίπτωση ήταν ένας πρώην ποινικός κρατούμενος που ερχόταν από την Ντρανγκετα, ο Σαλβατόρε Στριάνο («Σασά»), ο οποίος έπαιξε στην ταινία «Ο ΚΑΙΣΑΡΑΣ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΠΕΘΑΝΕΙ» (Cesare Deve Morire) των Αδελφών Ταβιάνι. Η ταινία εξιστορεί το ανέβασμα της παράστασης του Ιούλιου Καίσαρα του Σαίξπηρ στις φυλακές της Ρεμπίμπια στη Ρώμη. Ο Σαλβατόρε υποδύεται τον ρόλο του Βρούτου. Γνώρισε μεγάλη επιτυχία και πήρε το Βραβείο Χρυσής Άρκτου στο Φεστιβάλ του Βερολίνου. Υπήρξε παράλληλα μεγάλη συζήτηση σχετικά με την ταινία αυτή, καθώς έδειξε τις συνθήκες που επικρατούν στα Σωφρονιστικά Καταστήματα και επικεντρώνεται στο ανέβασμα μιας παράστασης μέσα στις φυλακές της Ρώμης. Ο Σαλβατόρε είναι ένα φωτεινό παράδειγμα, καθώς τώρα κάνει καριέρα ως ηθοποιός και παράλληλα έχει γράψει τρία βιβλία που έγιναν best seller. Είναι ένας άνθρωπος με φοβερή οξυδέρκεια, ενέργεια, πάθος και διαδίδει παντού πόσο χρήσιμο ήταν για αυτόν το θέατρο στις φυλακές.
Υπάρχουν και άλλα παραδείγματα, λιγότερο γνωστά, αλλά το ίδιο σημαντικά. ‘Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η Λουμινίτα, μια γυναίκααπό την Ρουμανία που όταν εξέτισε την ποινή της, την έπαιρνα μαζί μου σε συνέδρια, παρουσιάσεις, σε σχολεία, πανεπιστήμια, φεστιβάλ, γιατί έχει έναν επιδέξιο και μεταδοτικό τρόπο να διηγείται την ιστορία της. Τα τελευταία χρόνια ζει στην Αγγλία. Τον Νοέμβριο του2019 παρευρέθηκα σε ένα συνέδριο όπου μου ζήτησαν να κάνω μια παράσταση και τότε ζήτησα από την Λουμινίτα να έρθει να συμμετάσχει και να βρεθεί παράλληλα στο συνέδριο. Κάναμε αρχικά την προετοιμασία εξ αποστάσεως μέσω skype και όταν ήρθε στην Φερράρα είχαμε τρεις μέρες γεμάτες απαιτητικές πρόβες. Παρότι είχαν περάσει αρκετά χρόνια που απείχε από το θέατρο, είχε αυτή την φοβερή ικανότητα να μπει αμέσως στις συνθήκες της δουλειάς του ηθοποιού και να δέσει αμέσως με τους φοιτητές του πανεπιστημίου που συμμετείχαν. Κάναμε μια πολύ ωραία παρουσίαση, την οποία έτυχε να παρακολουθήσει μια Αμερικανίδα συγγραφέας/καθηγήτρια που ασχολείται με το θέατρο στις φυλακές στις Η.Π.Α. και μας εξέφρασε την επιθυμία της να ταξιδέψουμε στην Αμερική, εκεί όπου η ίδια δραστηριοποιείται στις φυλακές. Και σε αυτή την περίπτωση δυστυχώς η πανδημία του κορονοϊού ανέβαλε τα σχέδια μας.
- Ποιες είναι οι δυσχέρειες που έχετε συναντήσει στις φυλακές που έχετε εργαστεί στην Ιταλία; Για παράδειγμα, οι γυναικείες φυλακές της Guidecca και οι ανδρικές της Santa Maria Maggiore είναι φυλακές όπου συναντάμε υπερπληθυσμό και πολυπολιτισμικότητα, είναι αυτοί παράγοντες που μπορούν να δυσχεράνουν το θεατρικό εγχείρημα;
Μια πολύ επιτυχημένη παράσταση που είχαμε ανεβάσει το 2010 και το 2011 ήταν οι «Τρωάδες», η οποία δυστυχώς παρουσιάστηκε λίγες φορές, καθώς ένα από τα προβλήματα που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε είναι πως δεν δουλεύουμε με σταθερές ομάδες. Από τη μια μέρα στην άλλη ένα μέλος της ομάδας μπορεί να φύγει. Η μεγαλύτερη δυσκολία είναι αυτή. Ποτέ δεν γνωρίζεις ακριβώς πόσοι θα απαρτίζουν την ομάδα, γιατί ποτέ δε ξέρεις αν θα γίνει κάποια μεταφορά κρατουμένων ή κάποια πρόωρη αποφυλάκιση.
Οι περισσότεροι συμμετέχοντες είναι υπόδικοι και υπάρχουν άτομα που δεν ξέρουν πότε θα δικαστούν. Αυτό συνεπάγεται πως πρέπει να είσαι σε συνεχή εγρήγορση και να αντιλαμβάνεσαι πότε υφίσταται μια ομάδα τη δεδομένη χρονική περίοδο, έτσι ώστε να μπορείς να ελπίζεις ότι για δύο με τρεις τουλάχιστον μήνες θα μπορέσεις να δουλέψεις με αυτή την ομάδα. Η διοίκηση των φυλακών και οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι παίζουν επίσης σημαντικό ρόλο στην πραγματοποίηση της προσπάθειας.
Σε γενικές γραμμές, οι γυναικείες φυλακές της Βενετίας θεωρούνται πρότυπες. Οι θάλαμοι ανοίγουν το πρωί και κλείνουν ξανά το βράδυ. Οι κρατούμενες έχουν τη δυνατότητα να συμμετάσχουν σε πολλές δραστηριότητες καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας. Βέβαια, η δραστηριότητα που επιθυμούν περισσότερο είναι η αμειβόμενη εργασία. Για παράδειγμα, υπάρχουν κρατούμενες που ασχολούνται με το πλύσιμο και σιδέρωμα των κλινοσκεπασμάτων του ξενοδοχείου Χίλτον της Βενετίας, για το οποίο φτιάχνουν ακόμα αρώματα από βιολογικά φυτά και σαπούνια που είναι φτιαγμένα από τον συνεταιρισμό που διαχειρίζεται τον κήπο των φυλακών, όπου συμμετέχουν και οι ίδιες οι κρατούμενες. Είναι μια απασχόληση που πολλές επιθυμούν να κάνουν γιατί παράλληλα πληρώνονται, αλλά δεν είναι εφικτό για όλες. Μπορούν ακόμα να ασχοληθούν με την κηπουρική. Τα βιολογικάοπωρολαχανικά του κήπου πωλούνται εκτός των φυλακών κάθε Τετάρτη. Λειτουργεί επίσης σχολείο για την εκπαίδευση τους, υπάρχει το θέατρο, βιβλιοθήκη, και ένα ραφείο όπου επεξεργάζονται γυναικεία ρούχα τα οποία στη συνέχεια πωλούνται σε κατάστημα εκτός φυλακών.
Από την άλλη πλευρά, οι ανδρικές φυλακές απαρτίζονται από έναν μεγαλύτερο αριθμό κρατουμένων (κατά μέσο όρο 300 άτομα) σε σύγκριση με τις γυναικείες φυλακές (κατά μέσο όρο 80 άτομα), επικρατεί μια πιο ιδιόμορφη κατάσταση, οπότε και είναι δυσκολότερη η διαχείριση συμμετοχής κρατουμένων σε δραστηριότητες. Αυτό οφείλεται στην ύπαρξη οργανωτικών προβλημάτων που δυσχεραίνουν τον ασφαλή καταμερισμό των κρατουμένων στις δραστηριότητες που μπορούν να συμμετάσχουν. Είναι αναμφισβήτητο πως σε μια θεατρική ομάδα ενός καταστήματος κράτησης δεν μπορούν να συμμετάσχουν πολλά άτομα, πρέπει να υπάρχει μια επιλογή κρατουμένων. Η τελική επιλογή των συμμετεχόντων είναι συνήθως αποτέλεσμα συνεννόησης με τον υπεύθυνο των παιδαγωγικών δραστηριοτήτων, ώστε να συμμετάσχουν όσοι είναι πραγματικά πρόθυμοι να κάνουν θέατρο. Αν υπάρχει αγαστή συνεργασία ανάμεσα σε έναν καλό παιδαγωγό/σκηνοθέτη και σε έναν καλό διευθυντή, μπορούν να υλοποιηθούν πολλές εποικοδομητικές δράσεις. Το θέατρο μπορεί να είναι ευεργετικό, αλλά μπορεί να είναι και το αντίθετο, καθώς δουλεύεις με δύσκολες και ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες. Πρέπει να υπάρχει ικανότητα διαχείρισης όλου αυτού του υλικού που υπάρχει από τη στιγμή που θα παρθεί η απόφαση σοβαρής ενασχόλησης με το αντικείμενο αυτό, ώστε να μην γίνονται κοινοτοπίες ή στη χειρότερη περίπτωση, αστοχίες.
- Τα θεατρικά έργα που επιλέγετε να δουλέψετε, είναι έργα που αναδεικνύουν συγκεκριμένα στοιχεία της ανθρώπινης φύσης; Στο παρελθόν, έχετε δουλέψει την Αντιγόνη του Σοφοκλή στο θεατρικό εργαστήρι.
Θεωρώ πως το θέατρο είναι το ιδανικό μέσο για μια βαθιά περιήγηση και ενδοσκόπηση στον εσωτερικό μας κόσμο. Θα ήθελα να πω με αυτό πως το θέατρο μας βοηθάει να αντικρίσουμε και να αναμετρηθούμε με όλες τις πλευρές του εαυτού μας, ακόμα και με αυτές που μας φοβίζουν περισσότερο.
Είναι ένα στοιχείο που συνδέεται με την ίδια την παράδοση του θεάτρου. Γενικότερα, στον δυτικό κόσμο από την Αναγέννηση και μετά επικράτησε το «Απολλώνιο» πνεύμα. Επικράτησε η αισθητική παντοδυναμία και το πολιτισμικό αντίβαρο σε αυτό είναι ο Διόνυσος. Ο Διόνυσος δεν είναι πρότυπο αισθητικής, καθώς σχετίζεται περισσότερο με το ανθρώπινο ένστικτο. Αλλά η υφή του ηθοποιού είναι αυτή, ένας συνδυασμός Απόλλωνα και Διονύσου. Η ανθρώπινη πλευρά που σχετίζεται περισσότερο με το ένστικτο δεν υπάρχει στο συμβατικό θέατρο. Στο συμβατικό θέατρο βλέπεις πόσο άδικη μπορεί να είναι αυτή η υποδεέστερη θέση του διονυσιακού στοιχείου.
Είχα εξηγήσει πριν κάποια χρόνια στην Λουμινίτα, την πρώην κρατούμενη που σας ανέφερα λίγο παραπάνω, το έργο της Εκάβης. Κάποτε μου ανέφερε πως όταν γυρνούσε από την πρόβα, επεξεργαζόταν τον ρόλο της Εκάβης και ένιωθε πως την έκανε άλλο άνθρωπο. Της φανέρωσε πλευρές του εαυτού της που δεν ήξερε. Αυτές τις πλευρές που την έκαναν κυριολεκτικά να βγει από την «φυλακή», γιατί από την φυλακή δεν βγαίνεις όταν αποφυλακίζεσαι, βγαίνεις όταν αυτό τον χρόνο, σε αυτόν τον χώρο που έζησες, κατάφερες να τον επεξεργαστείς.
Η Λουμινίτα που είχε υποτυπώδη γνώση της ιταλικής γλώσσας και δεν είχε κάνει ποτέ πριν θέατρο. Σε μια παράσταση έλεγε τα παρακάτω λόγια: «Σήκω, σήκω ταλαιπωρημένη γυναίκα, βρες το κουράγιο για να σηκωθείς» και το σώμα της έτρεμε. Και όταν το σώμα τρέμει είναι κάτι που είναι αναμφισβήτητο, το βλέπεις, πάλλεται.Όλα πρέπει να είναι το σώμα στο θέατρο. Αυτή την κατεύθυνση προς το σώμα, τη ζωντάνια, την ένταση, την αυθεντικότητα του κάθε ανθρώπου την δείχνει το διονυσιακό στοιχείο και αυτή η κατεύθυνση λείπει σήμερα γενικά από το θέατρο. Για αυτό τον λόγο η οπτική αυτή του θεάτρου μπορεί να λειτουργήσει ευεργετικά στα καταστήματα κράτησης, καθώς δεν επικεντρώνεται στην αισθητική αυτοτέλεια, αλλά στον στοχασμό, στην αυτογνωσία, στο ένστικτο, στη διαχείριση της κρίσης, που μπορούν να οδηγήσουν και στην εσωτερική αλλαγή προς κάτι καλύτερο.
- Παρακολουθώντας βίντεο των θεατρικών σας εργαστηρίων στην πλατφόρμα του vimeo, αρκετοί κρατούμενοι θα αναφέρουν τις λέξεις «εμπιστοσύνη- αυτοπεποίθηση-αυτογνωσία» ως τα πιο θετικά στοιχεία που βίωσαν στις παραστάσεις. Πώς βλέπετε να εξελίσσονται οι άνθρωποι μέσα από τις πρόβες και την ενασχόληση τους με το θέατρο όντας κρατούμενοι;
Η ενασχόληση με το θέατρο μπορεί να βοηθήσει τον κάθε άνθρωπο να ασχοληθεί με ένα ζήτημα που πολλές φορές δεν αντιλαμβανόμαστε πόσο σημαντικό είναι, και αυτό το ζήτημα δεν είναι άλλο από το κομμάτι της αυτοεκτίμησης. Ένας άνθρωπος όντας κρατούμενος χάνει την αυτοεκτίμησή του. Αυτή η διαδικασία απαιτεί μια συνεχή προσπάθεια που, αν δεν καταβάλλεται κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού, ο κρατούμενος πιθανότατα να βιώσει μια σειρά από επίπονα συναισθήματα ματαιότητας.
Για παράδειγμα, το χειροκρότημα του κοινού που έρχεται μετά από μια παράσταση βιώνεται ως μια ιδιόμορφη στιγμή για τους κρατούμενους. Για κάποιους μπορεί να είναι πρωτόγνωρο που κάποιος τους επαινεί για την προσπάθειά τους και τους χειροκροτεί. Πολλές φορές σκέφτονται: «Κατάφερα κάτι, αξίζω να με χειροκροτούν». Είναι σημαντικό να μπορέσουν να καταλάβουν πως μπορούν να κάνουν ωραία πράγματα, ότι μπορούν να συνεργαστούν ομαδικά και να πιστέψουν στον εαυτό τους.
Στις γυναικείες φυλακές της Ιταλίας δούλεψα πολύ και σε βάθος για να τα καταφέρουμε όλα αυτά. Οι συνθήκες στις αντρικές φυλακές ήταν πιο δύσκολες και απαιτητικές για να δουλέψεις. Προβλήματα όπως οι μακρόχρονοι έλεγχοι, αναμονές και καθυστερήσεις, είναι δυσκολίες που οι κρατούμενοι τις κατανοούν. Επειδή ακριβώς τις κατανοούν, όταν βλέπουν ότι έχεις πάθος, θέληση και πίστη σε αυτό που κάνεις, δημιουργείται ένας σύνδεσμός που ενδυναμώνει σε μεγάλο βαθμό την σχέση μεταξύ μας.
Τον Νοέμβριο του 2019 υπήρξε μια μεγάλη πλημμύρα στη Βενετία. Παρ’ όλα αυτά, επέλεξα εκείνη την ημέρα να μεταβώ κανονικά στις φυλακές, καθώς ήξερα πως οι κρατούμενοι με περιμένουν. Μόνο όταν έφτασα κατάλαβα την έκταση της πλημμύρας στην πόλη και με μεγάλη δυσκολία κατόρθωσα να φτάσω στις φυλακές. Το θέατρο είχε πλημμυρίσει αλλά οι κρατούμενοι ήταν εκεί και άδειαζαν τα νερά με τα φτυάρια! Όλα ήταν σταματημένα εκείνη την ημέρα, όλος ο κόσμος μιλούσε για τη Βενετία που βούλιαζε και οι κρατούμενοι με περίμεναν και άδειαζαν το θέατρο από τα νερά της πλημμύρας με φτυάρια! Όταν φτάνεις σε τέτοια επίπεδα επικοινωνίας, σημαίνει πως η ουσιαστική σχέση χτίστηκε και πρέπει μονάχα να της δώσεις ένα πλαίσιο.
Κάποτε, είχαμε μία παράσταση και δύο μέρες πριν ανέβει, μετέφεραν έναν από τους κρατούμενους που συμμετείχε σε άλλη φυλακή. Δούλευα με αυτόν τον κρατούμενο για μήνες. Μπορείτε να φανταστείτε πόσο σημαντικό ήταν για αυτό το άτομο να ολοκληρώσει και να φέρει σε πέρας αυτήν τη δουλειά που είχαμε δημιουργήσει; Αναρωτιέμαι αν μπορούσε να καθυστερήσει αυτή η μεταφορά για δύο μέρες. Ο κρατούμενος αυτός πριν γίνει η μεταφορά και όσο βρισκόταν στο κελί, απήγγειλε το κείμενό του σε έναν συγκρατούμενό του. Το δοκίμαζε συνεχώς. Την ημέρα που έγινε η μεταφορά, παρουσιάστηκε ο συγκρατούμενος του για να παίξει τον ρόλο του. Έμαθε το κείμενο ενώ ο συγκρατούμενός του το απήγγειλε! Δουλέψαμε δυο μέρες και έπαιξε αυτός στη θέση του. Όταν γίνονται κάποια συγκεκριμένα περιστατικά, δημιουργούνται συγκεχυμένα συναισθήματα. Το τελευταίο περιστατικό για παράδειγμα μπορεί να εκληφθεί ακόμα και σαν τιμωρία για αυτόν τον άνθρωπο, ο οποίος όντας κρατούμενος έκανε μια δημιουργική δραστηριότητα που επιθυμούσε να την ολοκληρώσει. Αναρωτιόμαστε εύλογα ποιο θα είναι το κατάλοιπο που θα του αφήσει ένα τέτοιο περιστατικό. Ο συγκρατούμενός του εν τω μεταξύ αποτελεί τρανό παράδειγμα του πως όταν είσαι σε μια κατάσταση ανάγκης, μπορεί να βγάλεις ποιότητες που μπορεί να μη γνωρίζεις ότι τις διαθέτεις.
- Σε ό,τι αφορά τα ιταλικά δεδομένα, πως εξελίσσεται η επανένταξη των κρατουμένων που συμμετείχαν σε θεατρικές δράσεις;
Η υποτροπή κυμαίνεται περίπου στο 65 %, δηλαδή από τα άτομα που αποφυλακίζονται το 65% αυτών γυρίζει στις φυλακές. Από τα άτομα που ασχολήθηκαν με το θέατρο όντας κρατούμενοι, υποτροπιάζει το 20%. Πρόκειται για δεδομένα που αξίζουν μια προσεκτική μελέτη.
Κάθε κρατούμενος κοστίζει στο κράτος περίπου 100-130 ευρώ την ημέρα. Όταν δραστηριότητες όπως το θέατρο και η προσπάθεια μείωσης της υποτροπής μέσα από αυτό, μειώνουν την υποτροπή στο 20% για αυτούς που συμμετείχαν, σημαίνει πως οι δράσεις αυτές είναι αναγκαίο να χρηματοδοτηθούν και να στηριχτούν περισσότερο από το κράτος, το οποίο ήδη θα έχει αποταμιεύσει χρήματα από τη μείωση της υποτροπής. Τέτοιες αποφάσεις συνδέονται με ζητήματα πολιτικής βούλησης. Λέγεται συχνά απροκάλυπτα πως οι χρηματοδοτήσεις για το θέατρο στις φυλακές είναι άσκοπες. Πρόκειται για ζητήματα και νοοτροπίες που πρέπει να αντιμετωπίζονται με έναν πολύ προσεκτικό τρόπο, καθώς είναι πολύ σύνθετα και δεν αφορούν μόνο ένα υπουργείο, αλλά και όλη τη κοινωνία.
Το προσωπικό στα καταστήματα κράτησης βιώνει επίσης ιδιαίτερα δύσκολες και ψυχοφθόρες καταστάσεις. Θα ήθελα κάποια στιγμή να καταφέρω να κάνω θέατρο και για το σωφρονιστικό προσωπικό. Υπάρχουν πολλές και άγνωστες πτυχές που δεν γίνονται ευρέως γνωστές. Το σωφρονιστικό σύστημα συνολικά μας αφορά όλους, κρατούμενους και μη. Κάποτε οι κρατούμενοι θα αποφυλακιστούν και έως ότου συμβεί αυτό, θα πρέπει να έχουμε προνοήσει για την επιστροφή τους στην κοινωνία ήδη από τη στιγμή που ξεκινάει η κράτησή τους.
Είναι ζωτικής σημασίας να τονιστεί πόσο σημαντικό είναι όλες οι δραστηριότητες στα καταστήματα κράτησης να έχουν έναπρόγραμμα. Είναι δραστηριότητες που χρειάζονται χρόνο για να εξελιχθούν και να αναπτυχθούν σε πολλά επίπεδα. Ειδάλλως, το νόημα χάνεται και δεν υπάρχουν ουσιαστικά αποτελέσματα. Η φυλακή πρέπει να έχει το θέατρό της σε μόνιμη βάση. Ταυτόχρονα, η σοβαρή δουλειά στις φυλακές εγκυμονεί μια πληθώρα εμποδίων και απροόπτων που απαιτείται να είσαι κατάλληλα προετοιμασμένος για να τα αντιμετωπίσεις.
Δυστυχώς, λόγω της πανδημίας είχε διακοπεί η επικοινωνίας μας και η δια ζώσης επαφή με τους κρατούμενους. Προσπάθησα να πιέσω ώστε να κάνουμε συναντήσεις τουλάχιστον μέσω skype. Παρόλες τις δυσκολίες της πανδημίας, τον Σεπτέμβριο του 2020 καταφέραμε να ανεβάσουμε μια παράσταση στις ανδρικές φυλακές.
- Κλείνοντας, ακούστηκε η φράση σε ένα βίντεο σας από το θεατρικό εργαστήρι που παρακολούθησα και πιστεύω μετουσιώνει σε πολύ απλά λόγια την έννοια της ίδιας της παιδαγωγικής και της ευκαιρίας που δίνει το θέατρο για προσωπική απελευθέρωση: «το θέατρο είναι ένας μετασχηματισμός μιας αδυναμίας σε μια ευκαιρία». Μπορούν οι συντελεστές, που ασχολούνται όλα αυτά τα χρόνια και έχουν βιώσει έμπρακτα τις θετικές αλλαγές και έχουν την απαιτούμενη εμπειρία, να οργανωθούν σε ένα ευρωπαϊκό ή παγκόσμιο οργανισμό που θα μπορέσει να κάνει ευρύτερα γνωστές τις θετικές επιδράσεις του θεάτρου στις φυλακές;
Το 2011 συγκεντρωθήκαμε μια ομάδα ανθρώπων που ασχολούμασταν συστηματικά με το θέατρο στις φυλακές και είχαμε την ιδέα να οργανώσουμε και να δώσουμε το έναυσμα για την ίδρυση ενός Παν-Ιταλικού οργανισμού. Συγκεκριμένα, τη σύσταση ενός οργανισμού που θα ένωνε όλες τις θεατρικές δραστηριότητες που πραγματοποιούνταν στις φυλακές, κάτι που κατορθώσαμε να το κάνουμε πράξη.
Αρχικά, ο ρόλος του ήταν μη θεσμικός, ώστε να βολιδοσκοπήσουμε πως θα μπορούσαμε να κινηθούμε και εν συνεχεία απέκτησε επίσημα πρόεδρο και ένα διοικητικό συμβούλιο, του οποίου είμαι και μέλος. Σταδιακά, βρήκαμε ανταπόκριση από το Υπουργείο Δικαιοσύνης και μετέπειτα από το Υπουργείο Πολιτισμού, καθώς θέλαμε να ενώσουμε τις αρμοδιότητες των δυο Υπουργείων για τον ίδιο σκοπό. Επιδιώξαμε και πετύχαμε να αναγνωριστούμε ως επίσημος φορέας και από τα δύο Υπουργεία.
Παράλληλα, συμμετέχουμε σε ένα πρόγραμμα του οποίου η χρηματοδότηση αξιοποιείται εξ ολοκλήρου για υλοποίηση δράσεων που θα διαδώσουν όσο το δυνατόν περισσότερο αυτό που κάνουμε στις φυλακές. Μία από αυτές τις δραστηριότητες είναι η ετήσια διοργάνωση ενός φεστιβάλ από το 2015 σε μια διαφορετική πόλη της Ιταλίας για το θέατρο στις φυλακές. Με βάση τα διαθέσιμα μέσα για την οργάνωσή του, είναι ιδιαίτερα επιτυχημένη η διαχείρισή του, ώστε να πραγματοποιούνται όσο το δυνατόν περισσότερες δραστηριότητες. Αυτό οφείλεται στο ότι υπάρχει συνεχής αλληλεπίδραση μεταξύ μας και εργαζόμαστε για αυτό τον σκοπό καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου.
Επιπλέον, η 27η Μαρτίου έχει θεσπιστεί από το International Theatre Institute της Unesco ως Παγκόσμια Ημέρα του Θεάτρου, την οποία γιορτάζουμε και εμείς σε συνεργασία με το International Theatre Institute το οποίο έχει γνώση των δραστηριοτήτων μας και διατηρούμε στενή συνεργασία. Η 27η Μαρτίου έχει θεσπιστεί και από το Υπουργείο Δικαιοσύνης ως Εθνική Ημέρα του Θεάτρου στις Φυλακές, οπότε εκείνη την ημέρα διοργανώνονται εκδηλώσεις στις φυλακές σε εθνική κλίμακα.
Θα ήθελα τέλος να αναφερθώ σε ένα Συνέδριο που συμμετείχαμε τον Νοέμβριο του 2019 στην Κίνα, όπου προτείναμε στο International Theatre Institute να ιδρυθεί ένας Παγκόσμιος Οργανισμός του Θεάτρου στις Φυλακές, υπό την αιγίδα της Unesco. Η Unesco αποδέχτηκε την πρότασή μας και δημιουργήθηκε πλέον το 2020 το International Network of Theatre in Prison, του οποίου η ίδρυση δυστυχώς σχεδόν συνέπεσε με το ξεκίνημα της πανδημίας. Παραμένουμε όμως αισιόδοξοι.
Βλ. και σχετικές ιστοσελίδες:
https://www.theatreinprison.org/
http://www.balamosteatro.org/passi-sospesi-2/
Latest posts by Αγγελική Καρδαρά (see all)
- Έγκλημα στα Γλυκά Νερά και σκηνοθεσία στον τόπο του εγκλήματος (crimestaging) - February 22, 2023
- Έγκλημα στα Γλυκά Νερά και μιντιακές απεικονίσεις: μία ερευνητική προσέγγιση του Crime & MediaLab (ΚΕ.Μ.Ε.) - January 12, 2023
- Κακοποίηση ζώων συντροφιάς και άγριας ζωής στην Κύπρο και οι μιντιακές απεικονίσεις υποθέσεων - November 2, 2022
3 Comments