επιμέλεια: Δημήτρης Καλαντζής.
Στις 14 Απριλίου 2021 δημοσιεύτηκαν στο επιστημονικό περιοδικό Cell τα αποτελέσματα της έρευνας μίας Αμερικανο-Κινεζικής ομάδας επιστημόνων με επικεφαλής τον καθηγητή Juan Carlos Izpisua Belmonte του Ινστιτούτου Salk των ΗΠΑ για τη δημιουργία του πρώτου υβριδίου πιθηκο-ανθρώπου[1]. Η επιστημονική ομάδα ανακοίνωσε ότι τοποθέτησε με επιτυχία ανθρώπινα βλαστικά κύτταρα (κύτταρα που έχουν την ικανότητα να εξελιχθούν σε πολλούς διαφορετικούς ιστούς του σώματος) σε έμβρυα πιθήκων μακάκος. Τα αναπτυσσόμενα έμβρυα μελετήθηκαν για έως και 20 ημέρες και μετά καταστράφηκαν. Οι επιστήμονες της ομάδας υποστήριξαν ότι η έρευνά τους πληρούσε τις τρέχουσες ηθικές και νομικές οδηγίες. Ωστόσο πολλοί συνάδελφοί τους εκφράζουν τις ανησυχίες τους για το τι θα γινόταν εάν τα έμβρυα δεν είχαν καταστραφεί στις 20 ήμερες[2]. Είναι έτοιμη η ανθρωπότητα να δεχτεί την κατασκευή όντων μερικώς ανθρώπινων / μερικών μη ανθρώπινων για οποιονδήποτε σκοπό;
Γράφουν οι Julian Savulescu και César Palacios-González για το the Conversation.
Επιστήμονες δημιούργησαν για πρώτη φορά στον κόσμο έμβρυα πιθήκων που περιέχουν ανθρώπινα κύτταρα σε μια προσπάθεια να διερευνήσουν πώς αναπτύσσονται οι δύο τύποι κυττάρων το ένα δίπλα στο άλλο. Τα έμβρυα, τα οποία προέρχονταν από έναν πίθηκο μακάκο και έπειτα εγχύθηκαν με ανθρώπινα βλαστικά κύτταρα στο εργαστήριο, αφέθηκαν να αναπτυχθούν για 20 ημέρες πριν καταστραφούν.
Υπάρχει ένας όρος για αυτόν τον τύπο μορφής ζωής: λέγεται χίμαιρα και πήρε το όνομά της από το τέρας της ελληνικής μυθολογίας που ήταν μέρος λιονταριού, μέρος τράγου και μέρος φιδιού. Έχει εκφραστεί η ελπίδα ότι οι χίμαιρες με μέρη ανθρώπου (ουσιαστικά ζωικά σώματα με ορισμένα ανθρώπινα όργανα ή άλλα ανθρώπινα χαρακτηριστικά) μπορεί κάποια μέρα να προσφέρουν στοιχεία για να μας βοηθήσουν να θεραπεύσουμε ανθρώπινες ασθένειες, καθώς και να παρέχουμε όργανα για μεταμόσχευση σε ανθρώπους. Αλλά για να γίνει αυτό, θα πρέπει πρώτα να αφήσουμε να γεννηθούν χίμαιρες και αυτή η έρευνα μας φέρνει ένα βήμα πιο κοντά σε αυτό το ενδεχόμενο.
Το μείζων ηθικό πρόβλημα είναι ότι αυτές οι χίμαιρες θα έχουν μία αμφιλεγόμενη υπόσταση. Είναι αποδεκτό οι άνθρωποι να κάνουμε πειράματα σε ζώα. Δεν είναι αποδεκτό να κάνουμε πειράματα σε άλλους ανθρώπους. Ποιά υπόσταση θα δώσουμε σε αυτές τις χίμαιρες, που θα έχουν κάποια ανθρώπινα μέρη, ώστε να θεωρήσουμε αποδεκτό να πειραματιστούμε μαζί τους;
Γιατί να φτιάξουμε χίμαιρες;
Υπάρχουν αρκετοί λόγοι γι αυτού του είδους την έρευνα. Οι χίμαιρες ανθρώπου-πιθήκου θα μπορούσαν να δημιουργηθούν για να μελετηθούν τμήματα του εγκεφάλου, για παράδειγμα, έτσι ώστε να κατανοήσουμε καλύτερα τη νόσο του Alzheimer. Ένας άλλος στόχος είναι η ανάπτυξη ανθρώπινων οργάνων για μεταμόσχευση, «διαγράφοντας» το σχετικό όργανο από τις γενετικές οδηγίες του ζώου, και αντικαθιστώντας το με ανθρώπινα βλαστικά κύτταρα που θα αναπτυχθούν στη θέση του.
Η ίδια επιστημονική ομάδα είχε πειραματιστεί προηγουμένως με έμβρυα χοίρων, καθώς μία χίμαιρα ανθρώπου / χοίρου θα ήταν ιδανική για τη «συλλογή» οργάνων επειδή τα όργανα των χοίρων έχουν το ίδιο μέγεθος με τα ανθρώπινα όργανα. Ωστόσο, δεν μπόρεσαν τα ανθρώπινα κύτταρα να δημιουργήσουν μια λειτουργική χίμαιρα με τα κύτταρα των χοίρων και η έρευνα απέτυχε.
Οι πίθηκοι είναι εξελικτικά πιο κοντά μας, οπότε υπάρχει μεγαλύτερη πιθανότητα τα κύτταρα να αλληλεπιδρούν αποτελεσματικά μεταξύ τους. Ο δηλωμένος στόχος των πειραμάτων ανθρώπου-πιθήκου είναι να κατανοήσει και να τελειοποιήσει την ανάπτυξη των χιμαιρών σε πρωτεύοντα πριν μεταφέρει την τεχνολογία σε χοίρους.
Καθώς καλλιεργούμε εντατικά και τρώμε χοίρους, θεωρείται ότι υπάρχουν λιγότερες ηθικές ανησυχίες για τη συλλογή οργάνων από χοίρους. Ως εκ τούτου, η έρευνα σε πρωτεύοντα είναι ένα σκαλοπάτι, όχι ο ίδιος ο στόχος.
Μελλοντικές χίμαιρες
Είτε είναι μερικώς χοίροι είτε μερικώς πρωτεύοντα, οι ζωντανές χίμαιρες που διαθέτουν ανθρώπινα κύτταρα είναι σίγουρα εφικτό να δημιουργηθούν στο μέλλον. Ο τρόπος εμφάνισης και λειτουργίας αυτών των υπάρξεων εξαρτάται, εν μέρει, από τον αριθμό των ανθρώπινων και των μη ανθρώπινων κυττάρων που θα χρησιμοποιηθούν. Προηγούμενα πειράματα, για παράδειγμα, έχουν δημιουργήσει μια οντότητα αιγοπροβάτων που είχε και μαλλί και τρίχες.
Αυτή η έρευνα έχει σαφώς τον παράγοντα «απέχθειας», που σημαίνει ότι είναι πιθανό να προκαλέσει ηθική απόρριψη. Εάν οι χοίροι ή οι πίθηκοι τελικά αναπτυχθούν με εξανθρωπισμένα χαρακτηριστικά, θα μπορούσε να προκαλέσει σημαντική δημόσια αναστάτωση, ίσως και να αναστείλει σημαντικά τη δημόσια αποδοχή της επιστήμης.
Ωστόσο, αυτό ενδεχομένως εξισορροπηθεί έναντι της σοβαρής έλλειψης οργάνων για μεταμόσχευση. Στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, περισσότερα από 100.000 άτομα περιμένουν αυτή τη στιγμή ένα όργανο από άνθρωπο που θα πεθάνει.
Οι ανθρώπινες κοινωνίες τείνουν να ξεπεράσουν τον παράγοντα «απέχθειας» όταν διακυβεύονται ζωές. Η παραγωγή του εμβολίου AstraZeneca, για παράδειγμα, χρησιμοποιεί κυτταρικές σειρές που προέρχονται από εμβρυϊκά κύτταρα. Πίσω όμως από τον παράγοντα «απέχθεια για τις χίμαιρες» βρίσκεται ένα ακανθώδες ηθικό πρόβλημα: το ζήτημα της ηθικής κατάστασης των πιθήκων ή των χοίρων που θα μπορούσαν να έχουν έναν εγκέφαλο πιο κοντά σε αυτόν ενός ανθρώπου.
Ηθική υπόσταση
Η ηθική υπόσταση είναι η έννοια της αντιμετώπισης μορφών ζωής σύμφωνα με τα ενδιαφέροντα και τις ικανότητές τους. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι πιστεύουν ότι έχουν υψηλότερη ηθική υπόσταση από τους πιθήκους, οι οποίοι έχουν υψηλότερη ηθική υπόσταση από τους χοίρους, οι οποίοι έχουν υψηλότερη ηθική υπόσταση από τα σκουλήκια. Η ηθική υπόσταση συνδέεται με ψυχικές ικανότητες όπως η συνείδηση, η αυτοσυνείδηση, οι ηθικές ικανότητες και ο ορθολογισμός.
Στο μέλλον, ορισμένες ανθρώπινες-μη ανθρώπινες χίμαιρες θα μπορούσαν να αναπτύξουν διανοητικές ικανότητες κάπου μεταξύ των ζώων και των ανθρώπων. Αυτό αποτελεί τεράστια πρόκληση για όσους από εμάς εργάζονται για τον καθορισμό της ηθικής κατάστασης των ζωντανών πλασμάτων, καθώς και για τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που ακολουθούν αυτήν την υπόσταση.
Το ηθικό καθεστώς είναι ήδη ένας από τους πιο αμφισβητούμενους τομείς πρακτικής ηθικής. Η πρόσφατη δουλειά για τον «σπισισμό» κάνει μια συναρπαστική υπόθεση ότι έχουμε αναθέσει εσφαλμένα στα ζώα μια χαμηλότερη ηθική κατάσταση. Παρ’ όλα αυτά, οι χίμαιρες ανθρώπου-μη-ανθρώπου πιθανότατα θα θεωρηθούν «μικρότερες» από τις ανθρώπινες, αν και από το πόσο «μικρότερες» είναι δύσκολο να προσδιοριστεί.
Υπάρχουν δύο τρόποι αντιμετώπισης των ηθικών ανησυχιών σχετικά με την ηθική υπόσταση των μερικώς ανθρώπινων χιμαιρών. Οι επιστήμονες θα μπορούσαν να επεξεργαστούν γενετικά ανθρώπινα βλαστικά κύτταρα, ώστε να μην γίνουν εγκεφαλικά κύτταρα – αλλά αυτό μπορεί να μην είναι δυνατό ή ακόμη και επιθυμητό, στην περίπτωση δημιουργίας μοντέλων για ανθρώπινη εγκεφαλική νόσο.
Εναλλακτικά, οι επιστήμονες θα μπορούσαν να επιτρέψουν τη γέννηση τέτοιων χιμαιρών, ώστε να μπορούμε να προσδιορίσουμε την ηθική τους κατάσταση μελετώντας τις. Αυτό θα εγείρει άλλα ηθικά ζητήματα, καθώς θα απαιτούσε το νεογέννητο να υποβληθεί σε νέες δοκιμασίες συμπεριφοράς γνώσης, επικοινωνίας και άλλων διανοητικών ικανοτήτων.
Το μέλλον των υβριδίων
Στο μέλλον, οι κατασκευές χιμαιρών θα μπορούσαν να δώσουν στον άνθρωπο ικανότητες που βρίσκονται αλλού στο ζωικό βασίλειο, όπως ένα τα σόναρ των νυχτερίδων. Εάν δεχθούμε την ηθική υπόσταση βάσει των ικανοτήτων ενός πλάσματος, αυτοί οι «βελτιωμένοι άνθρωποι» θα μπορούσαν κάποια μέρα να θεωρηθούν ανώτεροι από εμάς.
Βλέποντας ότι ήδη αγωνιζόμαστε με θέματα ισότητας μεταξύ ανθρώπων, φαίνεται ότι είμαστε ελάχιστα προετοιμασμένοι για τις ηθικές προκλήσεις που παρουσιάζονται από τις μελλοντικές εξελίξεις στην έρευνα των χιμαιρών.
Το ζήτημα της ηθικής υπόστασης είναι ένα φιλοσοφικό και ηθικό ζήτημα. Η επιστήμη μπορεί να μας βοηθήσει στην ανίχνευσή της – με πληροφορίες σχετικά με την έκταση των δυνατοτήτων ενός ανθρώπου / ζώου, για παράδειγμα – αλλά δεν μπορεί να μας πει τι είναι. Αυτή η νέα έρευνα δείχνει ότι είναι μια έννοια που επειγόντως απαιτεί την προσοχή όλων.
Visiting Professor in Biomedical Ethics, Murdoch Children’s Research Institute; Distinguished Visiting Professor in Law, University of Melbourne; Uehiro Chair in Practical Ethics, University of Oxford.
Senior Research Fellow in Practical Ethics, University of Oxford.
The Conversation.
[1] https://www.cell.com/cell/fulltext/S0092-8674(21)00305-6
[2] https://www.bbc.com/news/science-environment-56767517
