από την Αγγελική Καρδαρά.
Η ανάλυση της ζωγραφικής ανηλίκων ως συμπληρωματικό εργαλείο στα χέρια των ειδικών ψυχικής υγείας σε περιπτώσεις κακοποίησης-παραμέλησης: σημασία και περιορισμοί.
Σε συνέχεια του θέματος που παρουσιάσαμε στο postmodern.gr τον Ιούνιο του 2017, υπό τον τίτλο «Παιδική κακοποίηση: Το προφίλ των γονιών και οι ζωγραφιές των παιδιών που αποκαλύπτουν τον πόνο» (βλ. αναλυτικά Παιδική κακοποίηση: Το προφίλ των γονιών και οι ζωγραφιές των παιδιών που αποκαλύπτουν τον πόνο – Postmodern), εστιάζουμε με την παρούσα συνέντευξη στην αξία αλλά και στους σημαντικούς περιορισμούς της ανάλυσης της ζωγραφικής ανηλίκων, ως εργαλείο στα χέρια των ειδικών ψυχικής υγείας, για την αναγνώριση της κακοποίησης-παραμέλησης παιδιών. Αρχικά, καταγράφουμε την ιστορική αναδρομή της χρήσης εικονικών μεθόδων από ειδικούς προκειμένου να δοθεί η δυνατότητα σε παιδιά θύματα κακοποίησης-παραμέλησης να εκφράσουν σκέψεις και συναισθήματα και στη συνέχεια το ερευνητικό μας ενδιαφέρον επικεντρώνεται στους τρόπους με τους οποίους η ζωγραφική μπορεί να δώσει ενδείξεις ότι το παιδί υφίσταται κακοποίηση-παραμέληση στο πλαίσιο του οικογενειακού τους περιβάλλοντος, στον βαθμό αξιοπιστίας αυτού του μέσου, αλλά και στις προτάσεις που διατυπώνονται από την επιστημονική κοινότητα για τη δυνατότητα που προσφέρεται μέσω της ζωγραφικής, ο ανήλικος/η ανήλικη που κακοποιείται να εκφράσει εικαστικά όσα λεκτικά αδυνατεί ή φοβάται να εκφράσει.
Με την επιστημονική συμβολή της ψυχολόγου-εικαστικής ψυχοθεραπεύτριας, Δρος Εγκληματολογίας (κακοποίηση παιδιού), Ματίνας Μαλανδρή, εξετάζουμε το πολύ σοβαρό αυτό ζήτημα, με το οποίο έχει ασχοληθεί εκτενώς και επισταμένως, ακαδημαϊκά και θεραπευτικά.
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ
- Κυρία Μαλανδρή, αρχικά θα ήθελα να συζητήσουμε για την αξιοποίηση της ζωγραφικής από τους ειδικούς ψυχικής υγείας, με στόχο την αναγνώριση παιδιών θυμάτων κακοποίησης-παραμέλησης και στη συνέχεια να μας καταθέσετε τη δική σας επιστημονική άποψη για τη χρήση της ζωγραφικής για την προσέγγιση αυτών των ανηλίκων.
Οι δυσκολίες σε σχέση με τη διαδικασία της αναγνώρισης της κακοποίησης-παραμέλησης ανηλίκων παρακίνησε τους Αμερικανούς επιστήμονες στη διερεύνηση της χρησιμότητας των εικονικών μεθόδων. Κάποιοι από τους λόγους για τους οποίους η χρήση της ζωγραφικής ερευνήθηκε σε σχέση με τη δυνατότητά της να διευκολύνει την έκφραση σκέψεων και συναισθημάτων σε παιδιά θύματα κακοποίησης-παραμέλησης ήταν:
- Η συχνή δυσκολία των παιδιών θυμάτων να λεκτικοποιήσουν σκέψεις και συναισθήματα σε σχέση με το κακοποιητικό συμβάν,
- η έλλειψη «ενήλικου» λεξιλογίου ώστε να περιγράψουν όσα βίωσαν, ή
- ο φόβος του παιδιού για λεκτική έκφραση που συνδέεται με τις συχνές απειλές του δράστη προς το θύμα να κρατήσει μυστικά τα όσα συνέβησαν.
Αρχικός στόχος αυτών των ερευνών, οι οποίες διέπονταν από μια θετικιστική θεωρητική βάση, ήταν ο εντοπισμός εικονικών δεικτών σε συγκεκριμένες θεματικές ζωγραφιές, σε πληθυσμό κακοποιημένων-παραμελημένων παιδιών. Οι θεματικές αυτές οδηγίες που χρησιμοποιήθηκαν ήταν κυρίως η ζωγραφιά της ανθρώπινης φιγούρας (Goodenough, 1926) και η ζωγραφιά της οικογένειας να κάνει κάτι (Burns and Kaufman, 1970). Ωστόσο, οι ποσοτικές αυτές έρευνες για την αναγνώριση της κακοποίησης παιδιού μέσω χρήσης της ζωγραφικής έγιναν αποδέκτες έντονης κριτικής για πλήθος μεθοδολογικών λαθών, που αφορούσαν κυρίως σε θέματα χαμηλής αξιοπιστίας και εγκυρότητας, ανεπαρκείς στατιστικές μεθόδους, μικρά δείγματα και ασαφείς ερευνητικούς σχεδιασμούς, ανάμεσα σε άλλα (Thomas and Jolley, 1998).
Στον απέναντι μεθοδολογικό πόλο, όμως, τοποθετείται η χρήση της ζωγραφικής ως ποιοτικό εργαλείο, για την ανάδειξη και κατανόηση των ενδοοικογενειακών εμπειριών των παιδιών, μέσω συγκεκριμένων θεματικών ζωγραφικών έργων, δηλαδή ζωγραφική σε συγκεκριμένα θέματα. Η χρήση της ζωγραφικής ως εργαλείο ποιοτικής έρευνας έλκει τις επιστημονικές της καταβολές στις αρχές της ποιοτικής μεθοδολογίας για τη μη ύπαρξη μιας μετρήσιμης ή αντικειμενικής πραγματικότητας. Υπό αυτό το πρίσμα, η μέθοδος της θεματικής ζωγραφικής, συνιστά ένα μέσο έκφρασης και αποκάλυψης εμπειριών και αναπαραστάσεων των παιδιών σε συγκεκριμένα ζητήματα. Καθώς οι αναπαραστάσεις αυτές αποτελούν προϊόν πραγματικών εμπειριών των παιδιών ή και φαντασιώσεων, καθίσταται απαραίτητη η συνδυαστική χρήση της ζωγραφικής με τη λεκτική περιγραφή των ζωγραφικών έργων από το ίδιο το παιδί. Στόχος αυτής της συνδυαστικής χρήσης, είναι να μιλήσει το ίδιο για αυτό που έχει ζωγραφίσει, ώστε να μην πέσουμε στην παγίδα αυθαίρετων ενήλικων ερμηνειών. Αυτό χρειάζεται μεγάλη προσοχή. Είναι καθοριστικής σημασίας να μιλήσει το παιδί, για το τι σημαίνει για το ίδιο αυτό που έχει ζωγραφίσει. Και αυτό θα προσδώσει στη διαδικασία την εγκυρότητα που απαιτείται, γιατί είναι η φωνή του ίδιου του παιδιού που εκφράζεται με τη βοήθεια της ζωγραφικής. Πρόκειται λοιπόν για μια θα λέγαμε περισσότερο κοινωνιοψυχολογική προσέγγιση που έχει στόχο με τη χρήση της τεχνικής «ζωγραφίζω και γράφω» (draw and write),να τοποθετήσει το παιδί σε ρόλο πρωταγωνιστή στην αφήγηση των προσωπικών του βιωμάτων. Και αποτελεί ένα συμπληρωματικό μέσο μαζί με άλλα εργαλεία, χωρίς αυτό να μειώνει την αξία του.
Η παρούσα τεχνική «ζωγραφίζω και γράφω» δεν είναι κάτι νέο, έχει υιοθετηθεί ως ερευνητικό εργαλείο κατά κύριο λόγο από τον χώρο της Αγωγής Υγείας ώστε να αναπτυχθούν πολιτικές προαγωγής της υγείας των παιδιών και να αναδειχθεί η φωνή και οι αντιλήψεις των παιδιών (Backett-Milbum and McKie, 1999).
- Πότε τοποθετείται χρονικά η χρήση εικονικών μεθόδων όπως η ζωγραφική, ως ερευνητικό εργαλείο ποσοτικής και ποιοτικής μεθοδολογίας στις κοινωνικές επιστήμες και πώς αποτιμήθηκε επιστημονικά η εν λόγω χρήση;
Οι δυσκολίες στην αναγνώριση της κακοποίησης-παραμέλησης παιδιών οδήγησαν τους Αμερικανούς επιστήμονες στην αναζήτηση και υιοθέτηση εικονικών μεθόδων ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1970. Η αποτίμηση των ερευνών αυτών έως σήμερα δημιουργεί σημαντικά διλήμματα λόγω των αμφιλεγόμενων και συχνά αντιφατικών αποτελεσμάτων. Τα ερευνητικά πορίσματα κινούνται σε ένα συνεχές, από τη θετική στάση για την αδιαπραγμάτευτη συμβολή των εικονικών μεθόδων στην αναγνώριση της κακοποίησης-παραμέλησης ανηλίκων έως τις ισχυρές αμφιβολίες για την αμφισβητούμενη συμβολή τους.
Όπως αναφέραμε και πριν, οι αρχικές αυτές έρευνες είχαν ως αφετηρία έναν ισχυρό ευγενή πόθο για τον εντοπισμό εικονικών δεικτών σε συγκεκριμένες ζωγραφιές, σε πληθυσμό κακοποιημένων-παραμελημένων παιδιών. Η μεθοδολογική αφετηρία των ερευνών αυτών, η απόπειρα ποσοτικοποίησης και μέτρησης του φαινομένου, είχε ως αποτέλεσμα τον σχεδιασμό και την υλοποίηση ποσοτικών ερευνών για τον εντοπισμό συγκεκριμένων εικονικών δεικτών στις ζωγραφιές των κακοποιημένων-παραμελημένων παιδιών. Η ποσοτικοποίηση αυτή δεν φάνηκε εφικτή, ή τουλάχιστον ικανοποιητικά έγκυρη και αξιόπιστη, κάτι που θα καθιστούσε τη χρήση των προβολικών εικονικών μέσων ένα πρόσφορο, ασφαλές μέσο για την αναγνώριση της κακοποίησης των παιδιών. Να αναφέρουμε στο σημείο αυτό ότι ο πληθυσμός που απασχόλησε ιδιαίτερα τους ερευνητές ήταν των σεξουαλικά κακοποιημένων παιδιών και λιγότερο των σωματικά κακοποιημένων παιδιών, γεγονός που καθρεφτίζεται και στο πλήθος των σχετικών ερευνών, σε αντίθεση με την αναγνώριση της συναισθηματικής κακοποίησης ή της παραμέλησης (Piperno et al., 2007).
Όμως, η προσπάθεια εντοπισμού συγκεκριμένων εικονικών δεικτών στις ζωγραφιές κακοποιημένων-παραμελημένων παιδιών όπως είπαμε, διαφέρει άρδην από μια φαινομενολογική προσέγγιση και ανάλυση της ζωγραφικής των παιδιών. Η διαφορά αυτή πρωτίστως έχει την αφετηρία της σε διαφορετικές μεθοδολογικές επιρροές και επιστημολογικές τοποθετήσεις. Στόχος λοιπόν κατά τη γνώμη μου, δεν είναι να εντοπίσουμε συγκεκριμένα στοιχεία στις ζωγραφιές αλλά να χρησιμοποιηθεί η θεματική ζωγραφική σε συνδυασμό με την αφήγηση του ίδιου του παιδιού, ως ένας συμπληρωματικός τρόπος να ενισχυθεί το διαλογικό πεδίο έκφρασης του παιδιού όσο πιο έγκαιρα μπορούμε, σε παιδιά «υψηλού κινδύνου». Να δοθεί με λίγα λόγια φωνή στο ίδιο το παιδί, μειώνοντας τον φόβο που αισθάνεται με τη χρήση μη απειλητικών, φιλικών μέσων. Με τελικό στόχο να βοηθηθεί αποτελεσματικά και έγκαιρα η οικογένεια και το παιδί. Διαφορετικά, εάν επιχειρήσουμε να «ερμηνεύσουμε» τις ζωγραφιές ενός παιδιού απουσία του μπορεί να πέσουμε σε παγίδες αυθαίρετων συμπερασμάτων.
- Ποιες είναι οι ζωγραφιές που έχουν χρησιμοποιηθεί για την αναγνώριση της κακοποίησης ανηλίκων και με ποιον τρόπο έχουν αναλυθεί;
Μία από τις πρώτες ζωγραφιές που χρησιμοποιήθηκε για τον εντοπισμό διαφορετικών εικονικών στοιχείων μεταξύ των κακοποιημένων και μη παιδιών, ήταν η ζωγραφιά της ανθρώπινης φιγούρας (human figure drawing). H ζωγραφιά της ανθρώπινης φιγούρας, είναι το πρώτο αναπαραστατικό σύμβολο που συνήθως επιχειρούν τα παιδιά και το πιο συχνό. Τα βασικότερα πορίσματα των ερευνών αυτών για τη ζωγραφιά της ανθρώπινης φιγούρας από παιδιά θύματα σεξουαλικής κακοποίησης είναι τα εξής: 1) η εντονότερη ενασχόληση στις ζωγραφιές τους με τα γεννητικά όργανα, 2) η απόδοση περισσότερων λεπτομερειών στη σεξουαλική ανατομία του σώματος, 3) η εικονική αναπαράσταση των δραστών από τα παιδιά θύματα σεξουαλικής κακοποίησης με εμφανές το φαλλικό όργανο, 4) η ορθή αναπαράσταση ανδρικών γεννητικών οργάνων, 5) η ελαχιστοποίηση ή μεγιστοποίηση σεξουαλικών χαρακτηριστικών, ειδικότερα για τα θύματα αιμομιξίας, 6) οι στατιστικά σημαντικές διαφορές της ομάδας των παιδιών θυμάτων σεξουαλικής κακοποίησης σε σύγκριση με την ομάδα ελέγχου, ως προς την έλλειψη αναλογίας των πάνω και κάτω άκρων και του κεφαλιού με το υπόλοιπο σώμα, καθώς και την παράλειψη των πελμάτων, 7) η μεγαλύτερη πιθανότητα για απεικόνιση ξεκάθαρων σεξουαλικών στοιχείων και 8) η σεξουαλική γνώση σε αναντιστοιχία με την ηλικία του παιδιού, καθώς και η έμφαση στη γεννητική περιοχή ή στην αποτύπωση σεξουαλικής επαφής μεταξύ των φιγούρων (Hagood, 1992).
Ο Koppitz ήδη από το 1986 είχε παρατηρήσει σε έρευνα που είχε κάνει σε σχολείο με αριθμητικό δείγμα 1800 παιδιών, 5 έως 12 ετών, πως σπάνια στις ανθρώπινες φιγούρες τα παιδιά απεικονίζουν τα γεννητικά όργανα. Στην εν λόγω έρευνα μόνο 11 από τα 1800 παιδιά συμπεριέλαβαν γεννητικά όργανα στην ανθρώπινη φιγούρα. Ο DiLeo (1970) επίσης, επιβεβαιώνει τη σπανιότητα της απεικόνισης γεννητικών οργάνων στις ανθρώπινες φιγούρες που έγιναν σε ζωγραφιές παιδιών. Λιγότερες σε αριθμό έρευνες ασχολήθηκαν με την αναγνώριση της σωματικής κακοποίησης παιδιών, μέσω χρήσης της ανθρώπινης φιγούρας. Οι γραφικοί δείκτες που συνδέθηκαν περισσότερο με τις ανθρώπινες φιγούρες των σωματικά κακοποιημένων παιδιών είναι οι παραλείψεις μερών του σώματος, και ειδικότερα των χεριών και των πελμάτων, καθώς και τα άδεια μάτια (μάτια χωρίς κόρες).
Μία άλλη ζωγραφιά που εξετάστηκε ερευνητικά για τη δυνατότητά της να αποτυπώνει διαφορές στην εικαστική έκφραση των κακοποιημένων και μη παιδιών, είναι η ζωγραφιά της οικογένειας (family drawing), και μια παραλλαγή της η ζωγραφιά της οικογένειας σε δράση (kinetic family drawing). Η εικόνα της οικογένειας θεωρήθηκε πολύ χρήσιμη, ειδικά για τα παιδιά που ζούσαν σε βίαιο περιβάλλον, καθώς αποκάλυπτε πληροφορίες τόσο για τη θέση του παιδιού μέσα στην οικογένεια αλλά και για τις οικογενειακές σχέσεις συνολικά.
- Με ποιους επιστημονικούς τρόπους η ανάλυση της ζωγραφικής των παιδιών μπορεί τελικά να προσφέρει πιο αξιόπιστα αποτελέσματα;
Κάθε παιδί θύμα κακοποίησης θα χρησιμοποιήσει διαφορετικό λεκτικό περιεχόμενο ώστε να περιγράψει την εμπειρία του και με την ίδια λογική μια αντίστοιχη διαδικασία παρατηρείται και στη ζωγραφική έκφραση του παιδιού. Το ότι ένα παιδί δεν θα αποκαλύψει το συμβάν κακοποίησης λεκτικά ή ζωγραφικά, δεν σημαίνει ότι αυτό δεν έχει πραγματοποιηθεί. Συνεπώς, δεν μπορούμε να αναμένουμε πως η ζωγραφική έκφραση είναι σε θέση να αποκαλύπτει πάντα την κακοποίηση-παραμέληση ενός παιδιού, κάτι που δεν συμβαίνει ούτε με την λεκτική έκφραση. Οι αντιστάσεις, η άρνηση και άλλοι παράγοντες που συνδέονται με την απόκρυψη της κακοποίησης, υπάρχουν, σε μικρότερο ίσως βαθμό, και στη ζωγραφική έκφραση. Βέβαια, η ζωγραφική έκφραση φαίνεται να δημιουργεί ένα περισσότερο πρόσφορο και λιγότερο απειλητικό πεδίο αποκάλυψης, γεγονός που ενδεχομένως αυξάνει τις πιθανότητες το παιδί θύμα να αποκαλύψει.
Χρειάζεται επομένως να αντιμετωπίσουμε τις θεματικές ζωγραφιές των παιδιών, ως μία συμπληρωματική μέθοδο που μπορεί να αυξήσει τις πιθανότητες να αποκαλύψει το παιδί θύμα τις εμπειρίες κακοποίησης-παραμέλησης, και για το κάθε παιδί, η ζωγραφική αυτή αποκάλυψη θα είναι εξατομικευμένη και μοναδική. Ιδιαίτερα κρίσιμη σε αυτή την προσέγγιση θα είναι, όπως είπαμε και πριν, το τι λέει το ίδιο το παιδί για τη ζωγραφιά του.
Με αυτά τα δεδομένα, βασικός σκοπός χρειάζεται να είναι με τη συνδρομή των κοινωνικών υπηρεσιών, η αύξηση του ποσοστού αποκάλυψης της κακοποίησης-παραμέλησης από τα παιδιά θύματα όσο γίνεται πιο έγκαιρα, χρησιμοποιώντας μεταξύ άλλων φιλικά, μη απειλητικά μέσα για την προσέγγιση αυτών των ευάλωτων παιδιών, πριν φτάσουν στο κατώφλι του νοσοκομείου.
- Κ. Μαλανδρή, γιατί πιστεύετε ότι η ζωγραφική έχει τέτοια θα λέγαμε «δύναμη» έκφρασης στα παιδικά χέρια;
Η ζωγραφική είναι ένα σημαντικό μέσο, ανάμεσα σε άλλα, γιατί «μπορεί να εκφράσει αυτό το οποίο δεν είναι εύκολο να μπει σε λέξεις: το ανομολόγητο, το δυσνόητο, το ανεπεξέργαστο, το υποσυνείδητο» (Weber and Mitchell, 1995). H χρήση της ζωγραφικής παρέχει ένα επιπλέον κανάλι έκφρασης, το οποίο δεν επηρεάζεται από τις γλωσσικές ικανότητες ή το πολιτισμικό περιβάλλον, καθώς η γλώσσα της ζωγραφικής είναι παγκόσμια και κοινή για όλα τα παιδιά (Literat, 2013). Αυτό το εκφραστικό κανάλι, μπορεί να φέρει στην επιφάνεια οπτικές και αφηγήσεις των παιδιών που στο παρελθόν είχαν αποσιωπηθεί. Η λεκτική και η εικονική έκφραση παρουσιάζουν κάποιες σημαντικές διαφοροποιήσεις. Μια βασική διαφοροποίηση αφορά στο ζήτημα του χρόνου: η εικονική έκφραση δεν υπακούει στη λογική σειριακή χρονική ακολουθία, αντίθετα, εκφράζει μια σχέση μεταξύ των εικονικών στοιχείων της ζωγραφιάς σε μια μόνο στιγμή, η οποία έχει απτή, χειροπιαστή μορφή. Αυτή η διαδικασία επιτρέπει μια σχεδόν στιγμιαία, μη γραμμική, ολοκληρωμένη αναπαράσταση σκέψεων και συναισθημάτων. Ένα επιπλέον πλεονέκτημα της ζωγραφικής συγκριτικά με τις λεκτικές συνεντεύξεις, είναι πως οι συμμετέχοντες/συμμετέχουσες δεν πιέζονται χρονικά ώστε να δώσουν μια άμεση απάντηση στην εκάστοτε ερώτηση, αντίθετα έχουν το περιθώριο να απαντήσουν στον δικό τους χρόνο, ιδιαίτερα στην περίπτωση συμμετεχόντων/συμμετεχουσών με ιδιαίτερες ανάγκες όπως είναι τα παιδιά θύματα κακοποίησης-παραμέλησης. Τέλος, στην περίπτωση της ζωγραφικής σε συγκεκριμένο θέμα, ιδιαίτερα αποκαλυπτικό επίσης, δεν είναι μόνο αυτό που εκφράζεται εικαστικά αλλά και αυτό που παραλείπεται (π.χ. η μη απεικόνιση κάποιων μελών της οικογένειας).
Με τη χρήση της ζωγραφικής αλλά και άλλων τεχνικών προσαρμοσμένων στις αναπτυξιακές ανάγκες των παιδιών, δόθηκε χώρος ώστε να ακουστεί η φωνή των παιδιών και στο ερευνητικό πλαίσιο, η οποία είχε παραγκωνιστεί στο παρελθόν, καθώς τα παιδιά αντιμετωπίζονταν ως μη αξιόπιστοι και ανώριμοι συμμετέχοντες (Barker and Weller, 2003). Σταθμός στην αλλαγή αυτής της αντιμετώπισης των παιδιών υπήρξε η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού το 1989, σύμφωνα με την οποία βασικός στόχος ακτιβιστών, μελών νομοπαρασκευαστικών επιτροπών αλλά και όσων ασχολούνταν με τα δικαιώματα του παιδιού, έγινε να ακουστούν οι φωνές των ίδιων των παιδιών, ως κοινωνικών πρωταγωνιστών της ζωής τους (social actors). Αυτή η μετακίνηση είχε ως συνέπεια την ολοένα και μεγαλύτερη συμμετοχή των παιδιών και στην έρευνα και την αναζήτηση νέων, αναπτυξιακά κατάλληλων μέσων, τα οποία θα ανταποκρίνονταν στις διαφορετικές ανάγκες των παιδιών. Η υιοθέτηση νέων μέσων στην παραδοσιακή ποιοτική έρευνα δεν έγινε άκριτα, αλλά με συνεχή αναστοχασμό για τον τρόπο υιοθέτησης των τεχνικών και την καταλληλότητα της χρήσης τους. Ανάμεσα στα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν ήταν η ζωγραφική, η φωτογραφία, η συμπλήρωση προτάσεων και τα ημερολόγια (Fargas-Malet et al., 2010).
- Ολοκληρώνοντας την πολύ ενδιαφέρουσα συζήτησή μας, κ. Μαλανδρή, θα ήθελα να καταγράψω ένα τελικό σύντομο σχόλιό σας για την αξία αλλά και τους περιορισμούς της χρήσης της ζωγραφικής ανηλίκων ως ποιοτικό εργαλείο από τους ειδικούς ψυχικής υγείας.
Συμπερασματικά, κ. Καρδαρά, θα μπορούσαμε να τονίσουμε ότι η χρήση της ζωγραφικής πάνω σε συγκεκριμένα θέματα προς διερεύνηση (π.χ. οικογενειακές σχέσεις), σε συνδυασμό πάντα με την αφήγηση του παιδιού αναφορικά με τη ζωγραφιά του (τεχνική ζωγραφίζω και γράφω), μπορεί να συμβάλλει σημαντικά στην κατανόηση των σκέψεων και των συναισθημάτων των παιδιών. Αλλά, κυρίως, η ζωγραφική βοηθά, και αυτό το λέω και εμπειρικά, στο να γίνει αυτή η προσέγγιση με έναν κατάλληλο και προσαρμοσμένο στις ανάγκες της παιδικής ηλικίας τρόπο. Αντίθετα, το να προσπαθεί κάποιος, και ειδικά μη εκπαιδευμένος (!), να ερμηνεύσει μια ζωγραφιά, χωρίς την παρουσία του ίδιου του παιδιού, υπονομεύει το κύρος και τη σοβαρότητα της επιστήμης μας.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Backett-Milburn K., McKie L., «A critical appraisal of the draw and write technique», Health Education Research, 14, 3, 1999, 387-398
Barker J. and Weller S., «Is it fun? Developing children centered research methods», International Journal of Sociology and Social Policy, 23, ½, 2003, 33-58
Burns R. and Kaufman S., Kinetic family drawings (K-F-D), New York, Bruner/Mazel, 1970
Fargas-Malet M., McSherry D., Larkin E., Robinson C., «Research with children: methodological issues and innovative techniques», Journal of Early Childhood Research, 8, 2, 2010, 175-επ.
Hagood M., «Diagnosis or dilemma: Drawings of sexually abused children», British Journal of Projective Psychology, 37,1, 1992, 22-33
Literat I., «A pencil for your thoughts: Participatory drawing as a visual research method with children and youth», International Journal of Qualitative Methods, 12, 2013, 85
Piperno F., Di Biasi S., and Levi G., «Evaluation of family drawing of physically and sexually abused children», European Child & Adolescent Psychiatry, 16, 2007, 394, 389-397
Thomas G.V. and Jolley R.P., «Drawing conclusions: a re-examination of empirical and conceptual bases for psychological evaluation of children from their drawings», Journal of Clinical Psychology, 37, 1998, 127-139
Weber S., Mitchell C., That’s funny, you don’t look like a teacher: Interrogating images and identity in popular culture, Abington, RoutledgeFalmer, 1995, 304
Διαβάστε ακόμα:
Latest posts by Αγγελική Καρδαρά (see all)
- Έγκλημα στα Γλυκά Νερά και σκηνοθεσία στον τόπο του εγκλήματος (crimestaging) - February 22, 2023
- Έγκλημα στα Γλυκά Νερά και μιντιακές απεικονίσεις: μία ερευνητική προσέγγιση του Crime & MediaLab (ΚΕ.Μ.Ε.) - January 12, 2023
- Κακοποίηση ζώων συντροφιάς και άγριας ζωής στην Κύπρο και οι μιντιακές απεικονίσεις υποθέσεων - November 2, 2022
2 Comments