Στρωμένος με τα «μπάζα» των νεοκλασικών της Αθήνας, ο πεζόδρομος του Δημήτρη Πικιώνη στην Ακρόπολη και στου Φιλοπάππου, αποτελεί ένα ιδιοφυές κολάζ της ελληνικής ιστορίας και συγχρόνως ένα επαναστατικών αρχών παγκόσμιο τοπόσημο με νέο-ελληνική υπογραφή.
του Δημήτρη Καλαντζή
Προσωπικότητα «αναγεννησιακή», ο Δημήτρης Πικιώνης υπήρξε ένας ιδιοφυής αρχιτέκτονας, που κατάφερε να «μπολιάσει» την ελληνική παράδοση με τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό, ένας ταλαντούχος ζωγράφος, που πειραματιζόταν με τις δυνατότητες του εικαστικού λόγου, και ένας εμπνευσμένος δάσκαλος με τη σπάνια ικανότητα να μεταδίδει ταυτόχρονα τα μηνύματα της πρωτοπορίας και της λαϊκής παράδοσης. Στο ίχνος του Δημήτρη Πικιώνη αποτυπώνεται το πνεύμα του Καζαντζάκη και το χάρισμα του Παρθένη, το ταλέντο του Χατζηκυριάκου-Γκίκα και ο ριζοσπαστισμός του Καπράλου, η πρωτοπορία του Μπουζιάνη και η ιδιοφυία του Κόντογλου. Με το σπουδαιότερο έργο του, την διαμόρφωση του τοπίου στους λόφους της Ακρόπολης και του Φιλοπάππου, ο Δ.Πικιώνης παρέδωσε ένα μοναδικό τοπόσημο στην Ελλάδα. Δουλεύοντας με τις αρχές του σεβασμού στη φύση και τη «σεμνότητα της κλίμακας», εκμεταλλευόμενος αρχαία σπαράγματα, αλλά και τις σύγχρονες τεχνικές του μοντερνισμού, δημιούργησε ένα έργο – σύμβολο για την ελληνική ταυτότητα, την οποία αναζητούσε σπαρακτικά η γενιά του ’30.
ΠΙΚΙΩΝΗΣ: ΕΝΑΣ ΠΟΙΗΤΗΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ
Ο Δημήτρης Πικιώνης γεννήθηκε το 1887 στον Πειραιά από γονείς με καταγωγή τη Χίο. Ξέρουμε ότι ο πατέρας του ήταν γιός καραβοκύρη με κλίση στη ζωγραφική, ενώ ο ίδιος περιγράφει τη μητέρα του ως «ηθικό τύπο», αυστηρή, δίκαιη και ανιδιοτελή. Από τα γυμνασιακά του χρόνια, έκανε συχνές πεζοπορίες στο αττικό τοπίο. Από το Μοσχάτο διέσχιζε τον Ελαιώνα, φτάνοντας στου Φιλοπάππου και την Ακρόπολη και μετά στην Ιερά Οδό, ψάχνοντας τα θραύσματα του παρελθόντος στον τοπίο του τότε. Το 1904 μπήκε στο Πολυτεχνείο, στην τάξη του Α.Ορλάνδου και γνωρίστηκε με τους Καντζίκη, Μπουζιάνη και Ντε Κίρικο. Ήταν όμως η γνωριμία του με τον Κ.Παρθένη το 1906, που θα άλλαζε τη ζωή του, αφού στο πρόσωπό του βρήκε «έναν παιδευτή και έναν δάσκαλο στην τέχνη». Με την ενθάρρυνσή του Παρθένη, πηγαίνει να σπουδάσει στο Μόναχο και στη συνέχεια στο Παρίσι. Το 1912 επιστρέφει στην Ελλάδα και αρχίζει τις πρώτες μελέτες για την αρχιτεκτονική της νεοελληνικής παράδοσης. Ήταν η περίοδος που γνωρίστηκε με τους Αλιμπέρτη, Μπουρνιά, Αποστολάκη, Κόντογλου, Παπαλουκά, Μητσάκη, Δούκα, Βέλμο αλλά και τους νεότερους, Γκίκα, Τσαρούχη, Εγγονόπουλο, Διαμαντόπουλο. Το 1921 διορίζεται επιμελητής του καθηγητή Α.Ορλάνδου στο μάθημα της «Μορφολογίας της Αρχιτεκτονικής και Ρυθμολογίας» και το 1925 γίνεται καθηγητής του Ε.Μ.Π. στην έδρα της «Διακοσμητικής». Το 1935, μαζί με τον Χατζηκυριάκο Γκίκα, θα εκδώσει το πρωτοποριακό πολιτιστικό περιοδικό «Τρίτο Μάτι», σε μία προσπάθεια να προωθήσει τον συγκερασμό της παράδοσης με την πρωτοπορία των ευρωπαϊκών τεχνών. Το 1946 θα εργαστεί στο υπουργείο ανοικοδόμησης, ως επικεφαλής ομάδας αρχιτεκτόνων για την εκπόνηση πρότυπων σχεδίων λαϊκών πολυκατοικιών. Ζητούμενο για τον Πικιώνη ήταν η σύνδεση της παράδοσης με το οικουμενικό πνεύμα. Οι εκδόσεις του «Αρχοντικά της Καστοριάς» και «Σπίτια της Ζαγοράς» βραβεύονται από την Ακαδημία Αθηνών το 1948. Αρκετά χρόνια μετά, το 1966 θα εκλεγεί τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών στην έδρα της Αρχιτεκτονικής.
Στη βασική διαμάχη περί ελληνικότητας, Ανατολής και Δύσης, θα ηγηθεί της λεγόμενης «γενιάς του ’30 με την ξεκάθαρη θέση: «Η Ανατολή και το Βυζάντιο μου αποκάλυψαν πως η δημιουργία μίας ανηγμένης απ’ την φύση και απ’ την ύλη μίμηση, είναι ο μόνος έγκυρος και άξιος δρόμος του πνεύματος για να εκφράσει τις ιδέες και τα συναισθήματά μας απ’ τη Ζωή. Κάποιος είπε σωστά πως, απ’ την υπεύθυνη στάση μας ανάμεσα Ανατολής και Δύσης, θα εξαρτηθεί η πορεία του Ελληνισμού. Θα προσθέσω: κι από την αρμόδια σύνθεση των αντιθετικών ρευμάτων σε μία νέα μορφή!»
Αρχαία, βυζαντινή, λαϊκή και σύγχρονη παράδοση πρέπει να συνυπάρχουν, κατά τον Πικιώνη, σε μία ιδιοφυή ανάμειξη, με σεβασμό στο ελληνικό τοπίο και την ιστορία του.
ΤΑ «ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ» ΤΟΥ ΠΙΚΙΩΝΗ
Η έκταση του λόφου Φιλιπάππου είναι περίπου 700 στρέμματα και αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους ελεύθερους χώρους του κέντρου της Αθήνας. Σε όλη την περιοχή υπάρχουν διάσπαρτες αρχαιότητες και πάρα πολλά λαξεύματα στους βράχους. Οι διαμορφώσεις, που ανέλαβε ο Δημήτρης Πικιώνης και υλοποιήθηκαν από το Μάιο του 1954 έως τον Φεβρουάριο του 1958, καλύπτουν έκταση 85 στρεμμάτων και περιλαμβάνουν τη διαμόρφωση λιθόστρωτων δρόμων, μονοπατιών, φυτεύσεων, χώρων στάσης και θέασης καθώς και την οικοδόμηση του ναού του Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη και του τουριστικού περιπτέρου, το οποίο εντάχθηκε στον προαύλιο χώρο της εκκλησίας. Η χάραξη των «διαδρόμων» δεν έγινε σε αρχιτεκτονικό σχεδιαστήριο αλλά επί τόπου, μετά από αλλεπάλληλες επισκέψεις του ίδιου του Πικιώνη στο χώρο και την ανίχνευση αρχαίων μονοπατιών, τα οποία είχαν καταστραφεί στις αρχές του 20ου αιώνα προκειμένου να διευκολυνθεί η εποχούμενη πρόσβαση στις αρχαιότητες. Ο Πικιώνης αφαίρεσε την άσφαλτο και αποκατέστησε την παλιότερη (επί τουρκοκρατίας) χάραξη των διαδρόμων.
ΤΟ ΟΡΑΜΑ ΤΟΥ ΠΙΚΙΩΝΗ
Στην εισηγητική έκθεση για την εκτέλεση των «περί την Ακρόπολιν αρχαιολογικών χώρων» έργων, ο Πικιώνης ξεκαθαρίζει ότι «δεν πρόκειται για μηχανικό έργο αλλά για ουσιαστικά καλλιτεχνικό, το οποίο περιέχει «πολλήν χειρωναξίαν» και πολλές δυσκολίες λόγω της ιστορικότητας του τόπου». Στο έργο, σημειώνει, «δεν μπορούν να εφαρμοστούν οι γνωστοί τρόποι και οι τρέχουσες μορφές κατασκευής αλλά ο αρχιτέκτονας πρέπει να συλλάβει νέες μεθόδους, εμπνεόμενος από την αρχαία τέχνη». Για την οικοδόμηση των φυλακίων και των αναπαυτηρίων, είχε δηλώσει, ότι θα χρησιμοποιήσει πέτρες ειδικής υφής, σχήματος και χρώματος, επιλεγμένους βράχους, υπέρθυρα από νεοκλασικά, ανάγλυφα και κιονόκρανα, ενώ οι δρόμοι και τα λιθόστρωτα θα φέρουν ως καθίσματα, κυλινδρόμορφα σώματα, που είχαν βρεθεί σε αρχαίους ελληνιστικούς τάφους αλλά και στον ίδιο τον βράχο της Ακρόπολης. Όσον αφορά την δενδροφύτευση, αυτή, συνέχιζε ο Πικιώνης, θα στηριχθεί μόνο με την ενίσχυση της θαμνώδους χλωρίδας και με την φύτευση άγριων και ήμερων ελιών, ροδιών, δαφνών και μυρσινών, όπως ήταν η χλωρίδα στην αρχαιότητα. Τα ξενικά δέντρα όπως τα κυπαρίσσια, των οποίων οι κορυφές «παραβλάπτουν την ενέργειαν των κιόνων των ερειπίων», θα κοπούν.
ΤΑ «ΚΟΛΑΖ» ΤΟΥ ΛΟΥΜΠΑΡΔΙΑΡΗ
Το εκκλησάκι του Αγίου Δημητρίου, μικρό σαν ένα δωμάτιο φτωχικού σπιτιού, είχε χτιστεί τον ένατο αιώνα στο σημείο, όπου ο εισερχόμενος στην πόλη επισκέπτης από το Δίπυλο, διέκρινε για πρώτη φορά το μεγαλείο της Ακρόπολης. Είχε πάρει το προσωνύμιο «Λουμπαρδιάρης», καθώς από εκεί πυρπολήθηκε η Ακρόπολη από τον Βενετό Μοροζίνη το 1687. Ο Πικιώνης κράτησε τον αρχικό ναό και τον ενσωμάτωσε σε ένα βυζαντινο-λαϊκό συγκρότημα στάσης και αναψυχής. Ο τοίχος του ναού προς τον δρόμο λειτουργεί ως «πρελούδιο» για το έργο, το οποίο θα δει ο εισερχόμενος περιπατητής. Με την τεχνική του κολάζ, ο Πικιώνης ενσωμάτωσε κομμάτια αγγειοπλαστικής και μαρμάρου στον τοίχο, προτείνοντάς τον ως αυτόνομο έργο τέχνης. Η επιλογή του Πικιώνη να δημιουργήσει ένα ναό που συνέπλεκε το Βυζάντιο με την αρχαιότητα, τη λαϊκή παράδοση και το σύγχρονο γυμνό μπετόν, «διαβάζοντας» δηλαδή όλες τις εποχές ταυτοχρόνως ως μία, θεωρήθηκε εξαιρετικά τολμηρή για την εποχή.
ΤΑ «ΜΠΑΖΑ» ΤΩΝ ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΩΝ ΩΣ ΥΛΙΚΑ ΣΥΝΕΧΕΙΑΣ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ
Ο Πικιώνης χρησιμοποιεί υλικά από τις κατεδαφίσεις νεοκλασικών κτιρίων, που γίνονται μαζικά εκείνη την εποχή και αρχαία πήλινα, μαρμάρινα ή πέτρινα ευρήματα χωρίς ιδιαίτερη αρχαιολογική αξία. Η ανακύκλωση των οικοδομικών υλικών μετά την κατεδάφιση παλιών κτηρίων ήταν μία γνωστή και διαχρονική πρακτική στην Αθήνα, που είχε ενστερνιστεί ο Πικιώνης. Πολλές ιδιωτικές κατοικίες της παλαιάς Αθήνας είχαν σε εμφανή θέση ενσωματωμένα παλαιότερα οικοδομικά στοιχεία, ενώ η βυζαντινή εκκλησία της Παναγίας της Γοργοεπηκόοου όφειλε την χάρη της στην επιμελημένη εφαρμογή της ανακύκλωσης των υλικών.
Ο διαβάτης του «περιπάτου» μπορεί να ξεχωρίσει μαρμάρινα φουρούσια και δάπεδα μπαλκονιών, πορτασιές, κυμάτια, ανθέμια, κιλλίβαντες υπερθύρων, μαρμάρινες βάσεις και σκαλοπάτια, Οι πορτασιές του καφενείου – κυλικείου δίπλα στον Άγιο Δημήτριο προέρχονται από το Βαρβάκειο Λύκειο, που κατεδαφίστηκε το 1955 ενώ τα πήλινα ενθέματα προέρχονται από τις κεραμικές στέγες της Πνύκας. Ο Πικιώνης επέλεξε να χρησιμοποιήσει τα ετερογενή σπαράγματα του παρελθόντος, ώστε ο περιπατητής να διαισθανθεί την συνδιαλλαγή μύθων και ιστορίας με το φυσικό τοπίο. Η νεότερη εποχή «εκπροσωπείται» με τη χρήση σκυροδέματος, ως βοηθητικού υλικού στα έργα υποδομής αλλά και ως διαρθρωτικού υλικού. Η παρουσία του σκυροδέματος είναι έντονη στην είσοδο του περιπάτου (για την ομαλή μετάβαση του περιπατητή από το αστικό τοπίο στον φυσικό χώρο) και σπάνια στα σημεία, όπου ο περιπατητής έχει θέα προς τον βράχο της Ακρόπολης.
ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΠΙΚΙΩΝΗ
Οι προσπάθειες για ένα συνεκτικό πολεοδομικό και χωροταξικό σχεδιασμό της Αθήνας ξεκίνησαν μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και προς το τέλος της δεκαετίας του ΄70 πήραν τη μορφή ρυθμίσεων με την ονομασία “Πρωτεύουσα 2000”. Μόνο όμως το 1998 ξεκίνησε η υλοποίηση ενός ολοκληρωμένου προγράμματος παρεμβάσεων στην Αθήνα από την Εταιρεία Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων με στόχο να διαμορφωθεί το κέντρο ως ένα «ανοικτό και εκτεταμένο Μουσείο» με αρχαιολογικούς χώρους και παραδοσιακές ενότητες. Το πρόγραμμα της Ε.Α.Χ.Α. περιελάμβανε μεγάλο αριθμό παρεμβάσεων με σαφή προσανατολισμό την ανάδειξη των μνημείων και την παρουσίαση ενός εξωραϊσμένου σύγχρονου προσώπου, το οποίο θα αναδείκνυε την ζωντάνια και την εξέλιξη της πόλης.
Η μαζικότητα των σύγχρονων παρεμβάσεων δεν επέτρεψε μία “λεπτο-δουλειά”, ανάλογη με εκείνη του Πικιώνη. Είναι πάντως εμφανής η προσπάθεια μίμησης των τεχνικών του κολάζ (πλατεία Μοναστηρακίου), του συνδυασμού διαφορετικών υλικών, όπως πέτρας και μαρμάρου (οδός Διονυσίου Αρεοπαγίτου) ή η δημιουργία σχημάτων στις πλάκες με την ένθεση κομματιών έγχρωμου μαρμάρου (οδός Αιόλου).
ΠΑΡΕΔΩΣΕ ΠΡΟΤΑΣΗ «ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ»
Τα έργα διαμόρφωσης της Ακρόπολης και του Φιλοπάππου αποτελούν μία γιγαντιαία αρχιτεκτονική σύνθεση, όπου πρωταγωνιστής δεν είναι ο δημιουργός / αρχιτέκτονας αλλά το ίδιο το αττικό τοπίο και η ιστορία του. Ο Δημήτρης Πικιώνης εφάρμοσε τις συνθετικές του θεωρίες, ταιριάζοντας διαφορετικά υλικά από το παρελθόν και το παρόν, σε ένα διάλογο, εναρμονισμένο με τη φύση. Ως εκλεκτικιστής του ελληνισμού, τοποθέτησε δίπλα σε αρχαία και βυζαντινά σπαράγματα, δημιουργίες από μπετόν και μοντερνικά καθίσματα. Χωρίς να καταστρέφει τις αξίες της κάθε εποχής και του κάθε ρεύματος, συνέθεσε ένα πλούσιο σε νοήματα σύνολο και κάλεσε τον περιπατητή να αναγνωρίσει τα κομμάτια του και να τα θαυμάσει. Ήταν η «πρόταση» ενός ανεξάρτητου δημιουργού, που κάνει επιλογές μέσα στο χάος της ελληνικής παράδοσης και ανοίγει δρόμους για το πρωτότυπο, το ιδιαίτερο, το νεοελληνικό.
ΠΗΓΕΣ:
- Α.Πικιώνη (επιμέλεια), Δημήτρη Πικιώνη Έργα Ακροπόλεως, ΙΝΔΙΚΤΟΣ, Αθήνα, 2001
- Δ.Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα, 1984
- Α.Πικιώνη, Ντ.Ρόκου – Πικιώνη, Δημήτρης Πικιώνης 1887-1968, ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ, Αθήνα, 2010
- Z.Κοτιώνης, Μία «θραυσματική» αφήγηση κάτω από την Ακρόπολη, http://wwk.kathimerini.gr/kath/7days/1994/10/16101994.pdf
- Μ.Ηλιάκης, Διερεύνηση των συνθετικών εργαλείων του Δ. Πικιώνη στις διαμορφώσεις του λόφου του Φιλοπάππου, www.greekarchitects.gr
- Π.Τουρνικιώτης από άρθρο “Ακολουθώντας τα βήματά του Πικιώνη στα λιθόστρωτα γύρω απ’ την Ακρόπολη”, περιοδικό «Έψιλον», www.enet.gr
- Λ.Παπαστάθη,Τ.Χατζόπουλου, Άγ.Κοβότσου, Εκπομπή «ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ», ERT S.A. 2010-2011 http://www.youtube.com/watch?v=c9DajJgOsKk&feature=relmfu
- Δ.Κοντογιώργου, Α.Βελισσαρόπουλου, Ντοκυμαντέρ: «Δημήτρης Πικιώνης, ένας ποιητής του χώρου», http://www.ert-archives.gr/V3/public/main/page-assetview.aspx?tid=7354&autostart=0
- Μουσείο Μπενάκη, Αρχείο Ελληνικής Αρχιτεκτονικής, Δημήτρης Πικιώνης, http://www.benaki.gr/index.asp?id=1020405&lang=gr
- Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων Α.Ε., Η ιστορία του έργου της ενοποίησης, http://www.astynet.gr/
Δημήτρης Καλαντζής
Latest posts by Δημήτρης Καλαντζής (see all)
- Ο «τέτοιος» στο Χαλάνδρι - September 10, 2023
- Δημιουργείται ο πρώτος Ξενώνας Φιλοξενίας Άστεγων και Ευάλωτων ΛΟΑΤΚΙ+ Ατόμων στην Αθήνα - August 30, 2023
- Το gay Πεδίον του Άρεως - May 17, 2023
1 Comment