Αναγέννηση: Η κατάκτηση της πραγματικής μορφής του ανθρώπου και της φύσης

του Δημήτρη Καλαντζή.

Η οικονομική ανάπτυξη μέσω του εμπορίου και των χρηματοπιστωτικών δραστηριοτήτων, η άνοδος της μεσαίας τάξης και η συμμετοχή των αστών στην αυτοδιοίκηση των πόλεων, η μελέτη του ένδοξου παρελθόντος και ο ενθουσιασμός για τις αξίες του, οδήγησαν τον 15^ο και 16^ο αιώνα, αρχικά την Ιταλία και μετά τις χώρες της Βόρειας Ευρώπης, στην αμφισβήτηση των κατεστημένων ιδεών του Μεσαίωνα και σε ένα σαρωτικό κύμα νέων αντιλήψεων για την τέχνη.

Είναι η εποχή της Αναγέννησης, η οποία τοποθετεί τον άνθρωπο στο κέντρο της πνευματικής και καλλιτεχνικής δραστηριότητας και, με εργαλεία τον ορθολογισμό και την μαθηματική παρατήρηση, κατακτά τη μορφή του στην πληρότητά της.

Τα μέτρα και οι αναλογίες των σωμάτων και της φύσης, γίνονται πηγή αρμονίας. Η δύναμη των ζωγραφικών συνθέσεων καθίσταται αισθητή με ένα μόλις βλέμμα και η ενάργεια της εικόνας φορτίζει τον θεατή με συγκίνηση.

Στην αρχιτεκτονική του Νότου, τα πολύπλοκα γοτθικά δομικά μοτίβα δίνουν τη θέση τους σε αρμονικές κατασκευές, που θυμίζουν το ρωμαϊκό παρελθόν, ενώ στη μουσική η τυραννία των εκκλησιαστικών τρόπων κλονίζεται από τη θετική ανταπόκριση του κόσμου στα μορφικά απελευθερωμένα κοσμικά τραγούδια των Γαλλοφλαμανδών.

Οι αρχές της Αναγέννησης βρήκαν πρόσφορο έδαφος σε όλη την Ευρώπη, όχι όμως στην ίδια έκταση και ένταση. Ο Βορράς, με ριζωμένες στέρεα τις γοτθικές παραδόσεις και διαφορετικές οικονομικο – πολιτικές συνθήκες, ακολούθησε με πιο διστακτικά και αδέξια βήματα τον ενθουσιασμό του Νότου στη ζωγραφική, ενώ στην αρχιτεκτονική υιοθέτησε μόνο επιλεκτικά κάποια διακοσμητικά στοιχεία.

Οι διαφορές ανάμεσα στο Βορρά και στο Νότο εντοπίζονται χαρακτηριστικά με τη σύγκριση της απεικόνισης του σώματος και του χώρου σε δύο εμβληματικά ζωγραφικά έργα θρησκευτικής θεματογραφίας: το Μυστικό Δείπνο που φιλοτέχνησε ο φλωρεντιανός Λεονάρντο Ντα Βίντσι και τη Λατρεία του Αμνού του Φλαμανδού Jan van Eyck.

Ιταλική αναγέννηση

Μετά από πολυετείς πολέμους, που κλόνισαν το αυστηρό φεουδαρχικό σύστημα, η πολιτική κατάσταση στην Ευρώπη τον 15^ο αιώνα ευνοεί την οικονομική ανάπτυξη και ανεξαρτησία των πόλεων της κεντρικής και βόρειας Ιταλίας, οι οποίες οργανώνονται με συντεχνιακή δομή και αναδεικνύουν την αστική τάξη στην αυτοδιοίκηση τους. Οι αστοί αναζητούν μία νέα πολιτισμική ταυτότητα, που θα τους διαχωρίζει από το στατικό παρελθόν της αριστοκρατίας και θα εκφράζει τον άνθρωπο / δημιουργό και τις αξίες του. Την αναζήτηση αυτής της ταυτότητας αναθέτουν σε ιδιοφυείς καλλιτέχνες, οι οποίοι μελετούν την ανατομία για τη σωστή απόδοση του ανθρώπινου σώματος και κατακτούν τις αρχές της μαθηματικής αναλογίας για τη δημιουργία της ψευδαίσθησης του τρισδιάστατου χώρου. Οι Ιταλοί ζωγράφοι της Αναγέννησης, επικεντρώνονται στην αναζήτηση της ομορφιάς, της αρμονίας και της συμμετρίας των συνθέσεων τους την ώρα που οι ζωγράφοι του Βορρά, δημιουργώντας σε ένα λιγότερο ελεύθερο περιβάλλον, παλεύουν για να απελευθερωθούν από τις άκαμπτες γοτθικές μορφές, την αποσπασματικότητα των σκηνών στα έργα τους και την ανάλωση στη λεπτομέρεια.

Μυστικός Δείπνος: Κατακτώντας την απόλυτη αρμονία του συνόλου

Ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι ξεκίνησε να ζωγραφίζει το Μυστικό Δείπνο το 1495, μετά από παραγγελία του Δούκα του Μιλάνο, Λουντοβίκο Σφόρτζα για τη διακόσμηση τοίχου ορθογώνιας αίθουσας, που χρησιμοποιούσαν σαν τραπεζαρία οι μοναχοί του μοναστηριού Santa Maria delle Grazia του Μιλάνου. Παρουσιάζει τις αντιδράσεις των δώδεκα Αποστόλων, όταν ο Ιησούς τους ανακοινώνει ότι κάποιος από αυτούς θα τον προδώσει, σύμφωνα με το Ευαγγέλιο του Ιωάννη.

Στο εμβληματικό αυτό έργο της αναγεννησιακής ζωγραφικής, ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι αντιμετωπίζει τα σώματα με όρους κινουμένων ρευμάτων, που ανταγωνίζεται το ένα το άλλο. Με την τεχνική του «σφουμάτο» (καπνός που διαλύεται), τα σώματα παύουν να είναι ξεχωριστές μορφές και μετατρέπονται σε τμήματα συγχωνευμένων όγκων, που γλιστρούν ο ένας στον άλλο, προσδίδοντας δραματικότητα στην αφήγηση και τέλεια αρμονία στην οργάνωση του χώρου.

Οι απόστολοι παρουσιάζονται ανά τριάδες: δύο τριάδες σε κάθε πλευρά του Ιησού με τον καθένα από αυτούς να έχει διαφορετική στάση. Όλοι είναι τοποθετημένοι στην ίδια πλευρά του τραπεζιού, ώστε κανένας τους να μην δείχνει την πλάτη του στον θεατή. Για να ξεχωρίσει τον Ιούδα, ο Ντα Βίντσι ζωγράφισε τη μορφή του να γέρνει προς τα πίσω στο σκοτάδι.

Όλες οι γραμμές και οι γωνίες του χώρου, όπως και ο φωτισμός της σύνθεσης, οδηγούν την προσοχή στον γαλήνιο Ιησού, το κεφάλι του οποίου είναι στο «σημείο φυγής» της προοπτικής. Στο έργο είναι εμφανής η αρχή του ενιαίου, που χαρακτηρίζει τη ζωγραφική της Ιταλικής Αναγέννησης, αφού, παρά την πληρότητα των λεπτομερειών και των χρωμάτων, το μάτι του θεατή δεν στέκεται στα επί μέρους στοιχεία των σωμάτων και του χώρου αλλά στη συνολική απεικόνιση της σκηνής. Υπάρχει τόση τάξη στη πλαστικότητα των μορφών και των κινήσεών τους αλλά και τόση ποικιλία σε αυτή την τάξη, που είναι αδύνατο να κατακερματιστεί η αρμονία της όλης σύνθεσης. Το έργο, με άλλα λόγια, είναι αδιάσπαστο και ομοιογενές, όσο πλούσιο κι αν εμφανίζεται στο χειρισμό της λεπτομέρειάς του.

H Λατρεία του Αμνού: Εντυπωσιακές λεπτομέρειες για το «περιπλανώμενο» μάτι

Σε αντίθεση με την ενότητα του Μυστικού Δείπνου, η Λατρεία του Αμνού αποτελεί μία σύνθεση κομματιών, μία σειρά σκηνών, που παρά τη συμμετρικότητα του έργου, θα μπορούσαν να σταθούν αυτόνομα. Βρισκόμαστε στη φύση και όχι σε κλειστό χώρο, όπως στο Μυστικό Δείπνο, με το έντονο πράσινο χρώμα και τις διαβαθμίσεις του να κυριαρχούν στο χώρο και το φώς του ήλιου / Αγίου Πνεύματος να τονίζει το κεντρικό στοιχείο της παράστασης, τον αμνό / Ιησού. Η σύνθεση βασίζεται σε ένα χωρίο από την Αποκάλυψη του Ιωάννη (Ζ’ 9) και αποτελεί μέρος πολύπτυχου με πολλά επεισόδια.

O Φλαμανδός Jan van Eyck φιλοτέχνησε το έργο το 1432 (το είχε αρχίσει ο αδερφός του Hubert) για να διακοσμήσει την Αγία Τράπεζα του καθεδρικού ναού της Γάνδης. Η κεντρική μορφή του έργου, ο αμνός δέχεται τα προσκυνήματα ομάδων αγγέλων, μαρτύρων, προφητών, αποστόλων και κόσμου την ώρα που γαλήνιος αιμορραγεί από το λαιμό και το αίμα του χύνεται σε κύλικα. Η συμβολική σημασία είναι ότι ο αμνός δίνει εθελοντικά το αίμα του, όπως θυσίασε ο Χριστός τη δική του ζωή, για να άρει τις αμαρτίες των ανθρώπων. Το αίμα από τον κύλικα θα γίνει κρασί και στην εκκλησιαστική λειτουργία θα δοθεί στους πιστούς να το πιούν.

Το φόντο της Λατρείας του Αμνού είναι αδιαμφισβήτητα εντυπωσιακό. Αποτελείται από ένα τοπίο βαθύ και φωτεινό, που περιέχει λεπτομερείς αναπαραστάσεις πραγματικών εκκλησιών. Η απεικόνιση των βουνών στο βάθος αποτελεί το πρώτο παράδειγμα της ατμοσφαιρικής προοπτικής (του σταδιακού «σβησίματος» των σχημάτων όσο απομακρυνόμαστε από το κεντρικό θέμα). Όσον αφορά στα σώματα, είναι παρατεταγμένα με έντονα περιγράμματα, χρώματα και φωτοσκιάσεις, αλλά και με κάποια ομοιομορφία και επανάληψη στις στάσεις και στις κινήσεις τους, ενώ τα βαριά ενδύματα που φορούν επιτείνουν τη στατικότητα και μεγεθύνουν την ακαμψία τους.

Στο έργο απηχείται η αντίληψη του Βορρά για την παράθεση, την ανάλυση του θέματος σε επιμέρους τμήματα. Ο χώρος λειτουργεί σαν το συνθετικό υλικό, που επιτρέπει στις διάφορες σκηνές να αναπτυχθούν ώστε το μάτι του θεατή να περιπλανηθεί σε αυτές διαδοχικά και να θαυμάσει τις εντυπωσιακές λεπτομέρειές τους.

Τόσο στην Ιταλία όσο και στο Βορρά, η Αναγέννηση ανέδειξε την επιλογή των ζωγράφων να σεβαστούν τη φύση και να προσπαθήσουν να την αποδώσουν πιστά. Στην Ιταλία κατακτήθηκαν οι αρχές της γεωμετρικής προοπτικής και η οργανική ένταξη της ανθρώπινης μορφής στο χώρο, ενώ στις χώρες του Βορρά δόθηκε μεγάλο ενδιαφέρον στο φυσικό και δομημένο περιβάλλον. Και στις δύο άκρες της Ευρώπης οι καλλιτέχνες προσπάθησαν να αποδώσουν τον κόσμο όπως τον βλέπουμε, χρησιμοποίησαν τη μέθοδο της βράχυνσης για να υποδηλώσουν τα αντικείμενα που ήταν μακρύτερα στο θεατή, μόνο που στον Βορρά αυτό έγινε εμπειρικά, με βάση την προσωπική παρατήρηση, ενώ στην Ιταλία με βάση μαθηματικούς κανόνες προοπτικής. Η τεχνική της ελαιογραφίας επέτρεψε στο Βορρά να επιμείνει στη λεπτομέρεια και να παρουσιάσει με πειστικότητα την ανθρώπινη μορφή, κυρίως χάρη στα ενδύματά της, με μία πιο προσεκτική ματιά όμως, διαπιστώνονται ανατομικές ατέλειες και ακαμψία στην απόδοση των κινήσεων που ο ιταλικός νότος είχε κατακτήσει στην τελειότητα τους.

Η Αναγέννηση, βασισμένη στον ορθολογισμό και στην ερμηνεία της πολιτισμικής κληρονομιάς της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας, έφερε στο προσκήνιο τον άνθρωπο ως κυρίαρχο του κόσμου και μέτρο για όλα τα πράγματα. Στο Νότο απέρριψε ευθέως τις μεσαιωνικές προκαταλήψεις και διεκδίκησε την απελευθέρωσή της τέχνης από τον ασφυκτικό εκκλησιαστικό έλεγχο, καταφέρνοντας να ανυψωθεί πάνω από το επίπεδο της μηχανικής αναπαραγωγής του παρελθόντος και να θεμελιώσει τόσο την ελευθερία της έκφρασης όσο και τα διανοητικά προνόμια του καλλιτέχνη. Στη βόρεια Ευρώπη, οι μεσαιωνικές αντιλήψεις για τον άνθρωπο και τη σχέση του με τον Θεό και την κοινωνία δεν μεταβλήθηκαν τόσο ώστε να σπάσουν τη γοτθική παράδοση. Οι ζωγράφοι του Βορρά προσέγγισαν την πραγματικότητα με βάση τις παρατηρήσεις τους και όχι επιστημονικές αρχές, χρησιμοποίησαν συμβολικά στοιχεία και γοητεύτηκαν από τις χρωματικές δυνατότητες και τη λεπτομέρεια που τους έδινε η τεχνική της ελαιογραφίας. Οι εξαιρετικές ζωγραφικές, αρχιτεκτονικές και μουσικές δημιουργίες στην Ευρώπη του 15ου και 16ου αιώνα άλλαξαν για πάντα την αντίληψη της ανθρωπότητας για την τέχνη, βάζοντας στέρεα θεμέλια για την απελευθέρωσή του καλλιτεχνικού έργου από την απλή διεκπεραίωση, τη συντήρηση και την ατολμία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αλμπάνη, Τζένη – Κασιμάτη Μαριλένα, Η ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, Τόμος Α΄, Εικαστικές τέχνες στην Ευρώπη από το Μεσαίωνα ως τον 18^ο αιώνα, ΕΑΠ, Πάτρα, 2008.

Bell, Julian, Καθρέπτης του Κόσμου, Μια Νέα Ιστορία της Τέχνης, (μτφρ. Γ.Λαμπράκος – Ε/ Πανάγου), Μεταίχμιο, Αθήνα, 2008.

Gombrich, E.G., Το χρονικό της Τέχνης, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2013.

Hauser, Arnold, Κοινωνική Ιστορία της Τέχνης, τ. 2-4, Κάλβος, Αθήνα, 1984.

Hourihane, C. (editor in chief), The Grove Encyclopedia of Medieval Art and Architecture, Vol.2, Oxford University Press, New York, 2002.

Λαμπράκη- Πλάκα, Μαρίνα, Ιταλική Αναγέννηση, Καστανιώτης, 2004, Αθήνα.

Μάμαλης, Νικόλαος, Η ιστορία των τεχνών στην Ευρώπη, Τόμος Γ΄, Η μουσική στην Ευρώπη, ΕΑΠ, Πάτρα, 2008.

Watkin, David, Ιστορία της Δυτικής Αρχιτεκτονικής, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2005.

Bio
Latest Posts

Δημήτρης Καλαντζής

Γεννήθηκε, μεγάλωσε και ζει στο κέντρο της Αθήνας. Σπούδασε δημοσιογραφία στο «Εργαστήρι» και Ελληνικό Πολιτισμό στο ΕΑΠ. Έχει δουλέψει σε εφημερίδες, ραδιοφωνικούς & τηλεοπτικούς σταθμούς και τώρα διερευνά τους κώδικες του διαδικτύου. Αγαπά τις ανθρώπινες ιστορίες και τις γάτες.